وضعیت سپردهها و تسهیلات قرضالحسنه در بازار پول بررسی شد
دخل‌وخرج منابع ارزان بانکها
ماهیت قرضالحسنه
قرضالحسنه در واقع در دین اسلام در برابر ربا قرار دارد. به بیان بهتر، قرضالحسنه به اعطای مال بدون هیچ‌گونه چشمداشت و بهرهای گفته می‌شود و هرگونه بهرهای که بر آن لحاظ شود، حکم ربا خواهد داشت. این مفهوم اسلامی سال‌هاست که در ادبیات بانکداری جای‌‌‌گرفته و بانکها بر مبنای همین مفهوم، پدیده وام‌‌‌ها و سپردههای قرضالحسنه را ایجاد کرده‌‌‌اند. وام‌‌‌های قرضالحسنه در اصطلاح به وام‌‌‌هایی گفته میشوند که بانک حق ندارد سودی را بر آنان اعمال کند. متقابلا منابع این وام‌‌‌ها نیز باید از سوی سپرده‌‌‌هایی تامین شود که فاقد نرخ سود بوده تا برای بانک هزینه تراشی نکنند. در اینجا سپردههای قرضالحسنه به وجود آمده که در صورت‌های مالی بانکها در سمت بدهی‌‌‌های ترازنامه درج شده و طبعا این سپردهها فاقد سود هستند. اما سوالی که ممکن است اینجا در ذهن متبادر شود این است که چرا وام‌‌‌های قرضالحسنه معمولا با سود 4درصد ارائه میشوند. در پاسخ باید گفت این 4درصد سود اعمالی بر سپردههای قرضالحسنه به عنوان کارمزد اجرای عملیات اعطای وام اجرا شده‌است و سود اعتبار انتقال یافته نیست. در نتیجه این امر قرضالحسنه را می‌توان یکی از ارزان‌‌‌ترین شیوه‌‌‌های تامین اعتبار در نظر گرفت که بانکها معمولا ارائه می‌کنند.
کاربرد قرضالحسنه
همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، به دلیل آنکه بر وام‌‌‌های قرضالحسنه سودی اعمال نمی‌شود، این نوع تخصیص اعتبار یکی از ارزان‌‌‌ترین شیوه‌‌‌های تامین اعتبار محسوب می‌شود. علاوه بر این موضوع، وام‌‌‌های این دسته نیزجزو وام‌‌‌های خرد قرار می‌گیرد که معمولا بین 5 تا 15میلیون تومان رایج است. البته در شرایطی خاص گاه از این میزان بیشتر یا کمتر نیز می‌شود. علاوه بر بانکها، برخی افراد نیز اقدام به اعطای وام قرضالحسنه کرده که این موضوع بیشتر میان خانواده‌‌‌ها رواج داشته و به نام وام‌‌‌های خانگی یا صندوق‌های خانگی شناخته میشوند. این صندوق‌ها نیز مانند بانکها سودی دریافت نمی‌‌‌کنند و به جای وثایق و ضامن‌‌‌ها، معمولا اعتبارهای خانوادگی پشتوانه آنها قرار می‌گیرد. در حال حاضر علاوه بر صندوق‌های خانگی، دو بانک قرضالحسنه رسالت و بانک قرضالحسنه مهر ایران به‌صورت تخصصی روی این موضوع تمرکز داشته و در کنار آنان باقی بانکها نیز طرح‌‌‌های مختلف قرضالحسنه را اجرا می‌کنند. در نتیجه با توجه به خرد بودن مبلغ این وام‌‌‌ها، معمولا از آنها برای خرید مایحتاج کوتاه‌‌‌مدت استفاده شده یا جای خالی اعتبار موردنیاز برای خرید یک کالای بادوام را پر می‌کنند. عمده مشتریان این وام‌‌‌ها خانوارها بوده که برای تامین برخی کالاهای موردنیاز خود، به اعتبار کمی نیاز داشته و همواره نیاز دارند تا این اعتبار، هزینه چندانی را بر آنان اعمال نکند. اما مدتی است که اعطای این وام‌‌‌ها از سوی بانکها با مشکلاتی مواجه شده است و شرایط اعطای آن نسبت به گذشته سخت‌‌‌تر شده است.
دست‌‌‌انداز تسهیلات قرضالحسنه
یکی از مشکلات جدی و اساسی اعطای تسهیلات در سال‌های اخیر، قوانین دست و پا گیر دولتی بوده است. محدودیت‌هایی که برای بانکها اعمال می‌شود موجب شده که آنها به‌‌‌درستی نتوانند ریسک خود را در بازار پول مدیریت کرده و ناچارند تا اعتبار را به سمت دیگری هدایت کرده تا بتوانند به سود مورد نظر خود دست یابند. محدودیت رشد ترازنامه، محدودیت سود سپردهها و همچنین محدودیت سود وام‌‌‌ها از جمله اصلی‌‌‌ترین عواملی است که به بانکها اجازه نمی‌‌‌دهد که نسبت پاداش به ریسک خود را مدیریت کنند. از جمله دیگر مواردی که بر این موضوع موثر است، بحث تورم است. وجود تورم در کشور در کنار محدودیت‌های بانکی موجب شده که اعتبارات آنان به منابع ارزان پول بدل شود که بسیاری از افراد با نفوذ برای آن دندان تیز کرده‌‌‌اند. اختلاف نرخ بهره بانکی و نرخ تورم باعث می‌شود که دریافت‌‌‌کننده وام بلافاصله پس از دریافت پول، سود آنی کسب کند بنابراین افراد آگاه از تمام نفوذ خود برای دریافت تسهیلات بانکی استفاده می‌کنند.
علاوه بر این موضوعات، تسهیلات تکلیفی و بدقولی دولت در تسویه این تسهیلات با بانکها موجب شده که محدودیت‌های آنان هرساله افزوده شود. این تسهیلات معمولا در ابتدا توسط بانکها پرداخت شده و سپس مبلغ آن را از دولت دریافت می‌کنند. اما کمبود بودجه دولت و قدرت دولت در اعمال نفوذ در بانکها موجب شده که این نهاد اجتماعی بر تعهدات خود پایبند نبوده و معمولا اعطای تسهیلات تکلیفی هرساله موجب کاهش منابع نقد بانکها می‌شود. این موضوعات درکنار یکدیگر موجب شده که فرآیند اعطای تسهیلات برای بانکها بیش از گذشته سخت شود. وام‌‌‌های قرضالحسنه هم به دلیل سود بسیار پایین تسهیلات عادی بانکها بسیار کمیاب‌‌‌تر از گذشته شده‌‌‌اند.
وضعیت وام‌‌‌ها و سپردههای قرضالحسنه در سال 1400
همان‌طور که پیش‌تر نیز عنوان شد، منبع تامین اعتبار موردنیاز برای وام‌‌‌های قرضالحسنه، سپردههای قرضالحسنه در بانک‌هاست. بانکها به دلیل آنکه از وام‌‌‌های قرضالحسنه سودی دریافت نمی‌‌‌کنند، به سپردههای قرضالحسنه نیز وامی اعطا نمی‌شود. نکته حائز اهمیت اینجاست که بررسی صورت‌های مالی سال 1400 نشان می‌دهد که ظاهرا بانکها کمبودی برای تامین منابع وام قرضالحسنه ندارند. بر اساس اطلاعات ترازنامه، مانده سپردههای قرضالحسنه در بانکها در سال 1400 عددی حدود 5هزار میلیارد ریال بوده و در مقابل مانده تسهیلات اعطایی قرضالحسنه، عددی تقریبا 1میلیارد ریالی را نشان می‌دهد. این موضوع نشان‌‌‌دهنده آن است که حدود یک‌پنجم منابع وارد شده به بانکها در قالب قرضالحسنه، به مشتریان در قالب تسهیلات قرضالحسنه اعطا شده است.
در این میان بانک قرضالحسنه رسالت میان دیگر بانک‌های مورد بررسی، نسبت بیشتری را به خود اختصاص داده و می‌توان گفت حدود 59درصد از سپردههای دریافتی را در قالب تسهیلات اعطا کرده است. متاسفانه نسبت‌‌‌های مربوط به دیگر موسسات چندان جالب نیست و اکثر بانکها نسبت‌‌‌های پایینی را به خود اختصاص داده‌‌‌اند.
«دنیای‌اقتصاد» در مصاحبه با چند کارشناس بانکی نتوانست به پاسخ مناسبی برای رسیدن به چرایی اختلاف میان سپردههای قرضالحسنه و تسهیلات قرضالحسنه دست یابد و به نظر می‌رسد این موضوع را باید در دفاتر بانکی پیگیری کرد که امکان آن برای همه افراد وجود ندارد. اما مشخصا نمی‌توان برای این موضوع یک مقصر اصلی پیدا کرد. از طرفی قوانین ناکارآمد و محدود‌کننده دولت طی سال‌های اخیر موجب شده که منابع بانکها برای اعطای تسهیلات به شدت محدود شود. این موضوع بانکها را به سمت دور زدن برخی قوانین هدایت کرده است. از طرف دیگر نبود شفافیت کافی در اطلاعات منتشر شده موجب می‌شود که چگونگی صرف منابع بیت‌‌‌المال در دست بانکها در برخی موارد پوشیده بماند.
