تجارب جهانی کاربرد بیمه در فجایع طبیعی بررسی شد
ابزار پوشش ریسک مالی حوادث
بررسی‌‌‌ها بیانگر آن است که در زمان وقوع حوادث طبیعی افراد کمدرآمد و فقیر جامعه متحمل زیان‌‌‌های بیشتری شده و گاهی جبران این زیان‌‌‌ها غیر‌محتمل می‌‌‌نماید. هرچند که معمولا پس از هر حادثه‌‌‌ای در ایران مردم به صورت خودجوش به کمک مناطق آسیب دیده می‌‌‌شتابند، اما تجربه ثابت کرده است که این نوع کمک‌‌‌ها در بلندمدت چاره‌‌‌ساز نیست. در بسیاری از کشورهای دنیا از بیمه به عنوان ابزار تقسیم ریسک برای مدیریت ریسک‌های ناشی از حوادث طبیعی استفاده می‌شود. می‌توان گفت درمناطقی که احتمال بروز چنین حوادثی زیاد است، ابزارهای بیمه‌‌‌ای پیشرفت چشمگیری داشته و معمولا نتایج خوبی به دنبال داشته است. در روزهای گذشته نقاط مختلفی از ایران در حال دست و پنجه نرم کردن با سیل و تبعات آن بوده است. بنابراین می‌توان گفت شناخت ابزارهایی که موجب کاهش ریسک این نوع حوادث شود، از اهمیت بالایی برخوردار است. بازوی پژوهشی بیمه مرکزی در گزارش «بررسی ابزارهای انتقال ریسک حوادث طبیعی در صنعت بیمه» به این موضوع پرداخته است.
قدیمی‌‌‌ترین مخاطرات زندگی بشر
از آنجا که حوادث طبیعی آسیب‌‌‌های فراوانی به رشد اقتصادی کشورها وارد می‌کند، بنابراین پیدا کردن راهی برای کاهش ریسک این نوع حوادث از اهمیت بالایی برخوردار است. پرداختن به این امر یا به عبارتی کاهش ریسک حوادث طبیعی، نیازمند مدیریت ریسک این حوادث در تمام سطوح از جمله تسکین و آمادگی یا پاسخ‌دهی و بازیابی است. در واقع بخش مهمی از این فرآیند کاهش آسیبپذیری مالی در برابر حوادث طبیعی و اطمینان یافتن از در دسترس بودن منابع لازم پس از وقوع حوادث طبیعی است. از آنجا که حوادث طبیعی زندگی افراد به‌ویژه خانوارهای‌‌‌های کمدرآمد را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد، بنابراین سرمایه‌گذاری در مکانیزم‌‌‌ها و ابزارهای انتقال ریسک این‌گونه حوادث باعث می‌شود که افراد آسیب دیده به‌ویژه در جوامع فقیر دسترسی سریع و مقرون به صرفه‌‌‌ای به نقدینگی داشته باشند تا بتوانند از این طریق تا حدودی آسیب واردشده را جبران کنند.
از آنجا که حوادث طبیعی، افراد فقیر و حاشیه نشین را به شدت تحت‌تاثیر قرار داده است، می‌توان گفت این حوادث آسیب‌‌‌پذیر‌‌‌ی‌‌‌ها و نابرابری‌‌‌های اجتماعی را تشدید می‌کند و به رشد اقتصادی نیز آسیب می‌‌‌رساند. برای شناخت بهتر ابزار انتقال ریسک حوادث طبیعی بهتر است که حادثه طبیعی را تعریف کنیم. براساس تعریف مرکز تحقیقات اپیدمیولوژی حوادث طبیعی، یک وضعیت یا رویدادی که ظرفیت محلی را به شدت تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و نیازمند تقاضای کمک از سطح ملی یا بین‌المللی است یا یک رویداد پیش‌بینی نشده و اغلب ناگهانی که موجب به بار آمدن خسارت، تخریب و آسیب رساندن به انسان می‌شود حادثه طبیعی است. همچنین برای بررسی حوادث طبیعی در پایگاههای داده معیارهایی وجود دارد.
کشته شدن 10 یا تعداد بیشتری انسان در آن حادثه، تحت‌تاثیر قرارگرفتن 100 یا تعداد بیشتری انسان در آن حادثه، اعلام شرایط اضطراری توسط دولت پس از حادثه مذکور و نیاز به کمک‌‌‌های بین‌المللی از جمله معیارهای حادثه طبیعی به شمار می‌روند. حوادث طبیعی خود دارای انواع مختلفی هستند. حوادث ژئوفیزیکی به حوادثی اطلاق می‌شود که مانند آتشفشان از زمین جامد نشات می‌گیرد. حوادث هواشناسی مانند توفان، حوادث هیدرولوژیکی مانند سیل که در آن در چرخه آب طبیعی انحراف ایجاد می‌شود، حوادث اقلیمی مانند سقوط بهمن که طی فرآیندهای طولانی‌مدت شکل می‌گیرد و در آخر حوادث بیولوژیکی که شامل بیماری‌های اپیدمی می‌شود، از انواع حوادث طبیعی هستند.
ریسک حوادث طبیعی چیست؟
زمانی که از ریسک حوادث طبیعی و تلاش برای کاهش آن صحبت می‌‌‌کنیم منظورمان احتمال وقوع خسارت توسط حوادث طبیعی به زندگی افراد و آسیب یا تخریب در یک دوره زمانی مشخص است. بر اساس این پژوهش حوادث طبیعی و ریسک حوادث طبیعی دارای تفاوت قابل‌توجهی هستند. در واقع تعریف ریسک حوادث طبیعی، مفهوم رویدادهای مخاطره‌آمیز و حوادث فاجعه بار را به عنوان پیامدی از شرایط ریسک فعلی در نظر می‌گیرد. به عبارت دیگر حوادث طبیعی در مواردی، شوک‌‌‌های خارجی را در نظر می‌گیرد اما ریسک حوادث طبیعی ناشی از تعامل پیچیده میان فرآیندهای توسعه است که موجب ایجاد شرایط مواجهه با ریسک، آسیبپذیری و مخاطره می‌شود. بنابراین می‌توان گفت که ریسک حوادث طبیعی ترکیبی از شدت و دفعات وقوع یک مخاطره، تعداد افراد و دارایی‌‌‌های در معرض ریسک و آسیبپذیری آنها در مقابل خسارت در نظر گرفته می‌شود. بنابراین ریسک‌های شدید شامل ریسک‌های حوادث طبیعی با احتمال وقوع پایین و تاثیر بالا هستند در حالی که ریسک‌های گسترده شامل حوادثی با احتمال وقوع بالا و تاثیر کم هستند.
اوراقی برای حوادث فاجعه‌‌‌بار
یکی از ابزارهای انتقال ریسک حوادث طبیعی اوراق قرضه حوادث فاجعه‌آمیز است که با عنوان اوراق بیمه‌‌‌ای شناخته می‌شود. بر اساس این گزارش این نوع اوراق در اواسط دهه 1990 پس از توفان اندرو که پرهزینه‌‌‌ترین توفان تاریخ آمریکا بود، معرفی شد و پس از آن به سرعت توسعه یافت. دلیل اصلی به وجود آمدن این اوراق آن بود که خسارت‌‌‌های ناشی از توفان اندرو، منجر به ورشکستگی برخی شرکت‌های بیمه شده و موجب شد تا بیمهگران اولیه و بیمهگران اتکایی به دنبال راهکارهای جدیدی بوده تا در صورت وقوع حوادث طبیعی در آینده، سرمایه کافی برای پوشش خسارات وجود داشته باشند. می‌توان گفت هدف اصلی از انتشار چنین اوراقی کاهش هزینه پوشش بیمهگران اتکایی، بیمهگران اولیه و خود بیمهگران است.
در عین حال این اوراق به دلایلی برای بیمه‌‌‌گذاران جذاب هستند، زیرا ریسک‌هایی که پوشش می‌دهند با ریسک‌هایی از جمله ریسک بازار سهام، ریسک نرخ بهره و ریسک اعتباری همبستگی ندارد. در این نوع اوراق، سرمایه‌گذار میزانی از اوراق خریداری کرده و پس از خرید آن دریافت‌‌‌های دوره‌‌‌ای منظمی خواهد داشت. چنانچه حادثه‌‌‌ای با معیارهای مشخص شده در قرارداد بیمه رخ دهد که خسارت آن بیش از دریافت‌‌‌های دوره‌‌‌ای اوراق باشد، در این صورت خسارت وارد شده به فرد پرداخت شده، اما بخشی از اوراق یا کل اوراق او نکول خواهد شد. ناشر اوراق قرضه حوادث فاجعه‌آمیز معمولا بیمهگر اتکایی هستند ولی بیمهگر می‌تواند یک نهاد دولتی، یک شرکت، یک صندوق بازنشستگی یا حتی یک سازمان غیرانتفاعی باشد.
سوآپ‌‌‌ها در خدمت کاهش ریسک حوادث طبیعی
یکی دیگر از ابزارهای کاهش ریسک حوادث طبیعی در این پژوهش، سوآپ‌‌‌های حوادث فاجعه‌آمیز است. این سوآپ‌‌‌ها از بازیگران بازار سرمایه به عنوان طرفین معامله استفاده می‌کنند. در واقع در یک قرارداد سوآپ حوادث فاجعه آمیز، یک پرتفوی بیمه‌‌‌ای با پرداخت‌‌‌های بالقوه با یک ورقه اوراق بهادار و جریان‌‌‌های نقدی مرتبط با آن، مبادله می‌شود. پس از آن یک بیمهگر متعهد می‌شود که پرداخت‌‌‌های دوره‌‌‌ای را طبق یک اوراق بهادار مشخص به سرمایه‌گذار پرداخت کند که سرمایه‌گذار در قبال آن مسوول است. در مقابل سرمایه‌گذار، تعهدات احتمالی پرتفوی بیمه شده را با پرداخت برای خسارات حوادث فاجعه‌آمیز بر اساس بزرگی یا شدت مورد توافق بر عهده می‌گیرد. پرداخت‌‌‌های صورت گرفته بیمهگر روی اوراق بهادار سرمایه‌گذار نیز معادل با حق بیمه اتکایی است.
برای مثال فیلیپین در دهه‌‌‌های اخیر از طریق همکاری دولت با بانک‌جهانی به دنبال بهبود بیمه حوادث طبیعی و جست‌وجوی راهکاری برای انتقال کارآمد ریسک این حوادث بوده است. مثال دیگر کشورهای حوزه دریای کارائیب هستند که توسط سران دولت کشورهای حوزه دریای کارائیب و تحت بودجه بانک جهانی، به منظور ارائه نقدینگی فوری به دولت‌‌‌های کارائیب پس از وقوع حوادث طبیعی مانند توفان یا زلزله راه‌اندازی شده است. خزانه‌داری بانک جهانی نیز با استفاده از معاملات سوآپ‌‌‌های حوادث فاجعه‌آمیز امکان انتقال بخشی از ریسک این حوادث به بازارهای سرمایه را برای تسهیلات بیمه ریسک حوادث فاجعه‌آمیز کارائیب فراهم کرده است.
اوراق مشتقه و قراردادهای آتی آب و هوا
بر اساس آنچه در این پژوهش ذکر شده است، اوراق مشتقه، ریسک خسارات مالی حوادث اقلیمی را پوشش می‌دهد. اوراق مذکور می‌توانند در هر نوع آب و هوایی معامله شده و در صورتی که دما از نقطه محرک، بالا یا پایین‌‌‌تر رود پرداخت‌‌‌هایی را صورت می‌دهند. برای مثال اوراق مشتقه آب و هوا در نیجریه به دنبال حفاظت از کشاورزان نیجریه در برابر ریسک الگو‌‌‌های آب و هوایی نامطلوب است. همچنین اوراق مشتقه آب و هوا در ژاپن که با همکاری شرکت‌هایی مانند بیمه میتسویی سومیتومو و ناسا ارائه شده است نمونه‌‌‌هایی از این اوراق هستند. علاوه بر این نوعی اوراق قراردادهای آتی برای آبوهوا یا حوادث فاجعه‌آمیز نیز وجود دارد. این قراردادها به طور عمده توسط شرکت‌های بیمه استفاده می‌‌‌شوند و از بیمهگران در برابر خسارت‌‌‌های آتی و هزینه‌‌‌های مالی قابل‌توجه حوادث طبیعی، محافظت و امکان انتقال ریسک صدور بیمه‌‌‌نامه‌‌‌ها را فراهم می‌کنند. یورکس یکی از بزرگ‌ترین بورس‌‌‌های اوراق بهادار و اوراق مشتقه در جهان است، که به عنوان اولین بورس اروپایی، قراردادهای آتی را برای توفان ارائه داده است.
سه ابزار مدیریت ریسک حوادث
علاوه بر موارد ذکر شده از ابزارهای دیگری نظیر اختیار معامله معوق حوادث فاجعه‌آمیز، بیمه پارامتریک و بیمه خرد برای کاهش ریسک حوادث طبیعی استفاده می‌شود که پژوهش حاضر به بررسی انواع این ابزارها پرداخته است. در مورد اختیار معامله حوادث فاجعه‌آمیز می‌توان گفت که بانک جهانی این محصول را به گونه‌‌‌ای طراحی کرده است که پرداخت خسارت توسط آن تقریبا بلافاصله پس از وقوع حادثه صورت می‌گیرد و روشی کارآمد و مقرون به صرفه برای تضمین در دسترس بودن نقدینگی است. در مورد استفاده از این ابزار می‌توان به اختیار معامله‌‌‌های معوق با تاریخ سررسید 20 ساله در رومانی و همچنین اختیار معامله معوق حوادث طبیعی و آب و هوایی در مراکش اشاره کرد که استفاده از آنها ظرفیت مقابله با این حوادث و مدیریت ریسک آنها را بهبود بخشیده است. بیمه‌‌‌های پارامتریک نوعی دیگر از ابزارهایی است که از آن برای کاهش ریسک حوادث طبیعی استفاده می‌شود.
در این نوع ابزار مدیریت ریسک پرداخت‌‌‌ها در بیمه پارامتریک با توجه به شاخص‌‌‌هایی مانند بارندگی، دما، رطوبت یا محصولات کشاورزی صورت می‌گیرد. از مزایای بیمه پارامتریک می‌توان به هزینه معامله پایین‌‌‌تر، مواجهه کمتر با مخاطره اخلاقی و انتخاب نامناسب و پرداخت سریع پس از وقوع حادثه اشاره کرد. این ابزار انتقال ریسک در سراسر جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد و موارد استفاده آن شامل بیمه پارامتریک کشاورزی در تایلند، بیمه پارامتریک آب و هوا در هند، بیمه پارامتریک زلزله در نیوزیلند و بیمه پارامتریک سیل و توفان در بنگلادش است. بیمه خرد از آخرین ابزارهای کاهش ریسک حوادث طبیعی است. این ابزار یک مکانیزم موثر انتقال ریسک و بخش جدایی‌ناپذیر از استراتژی مدیریت ریسک حوادث طبیعی است که پس از وقوع یک حادثه، دسترسی خانوارهای کمدرآمد، کشاورزان و کسب و کارها را به نقدینگی تضمین کرده و از این طریق موجب از میان رفتن چرخه فقر می‌شود. بیمه خرد توفان در هاییتی و بیمه خرد آبوهوا در کنیا نمونه‌‌‌هایی از این موارد هستند.
بیمه حوادث طبیعی در ایران
به طور کلی می‌توان گفت افزایش مخاطرات طبیعی و افزایش میزان خسارات ناشی از این حوادث در دهه‌‌‌های گذشته موجب شده است تا اهمیت مدیریت ریسک حوادث طبیعی بیش از پیش اهمیت پیدا کند. با وجود آنکه ایران کشور حادثه‌خیزی محسوب می‌شود، با این حال مساله بیمه حوادث در دهه‌‌‌های گذشته چندان مورد توجه قرار نگرفته است. هرچند که در میزان خسارت‌‌‌های وارد شده در هنگام وقوع حوادث طبیعی عواملی مانند کیفیت سازه‌‌‌های کشور، تراکم ساخت‌وساز و استاندارد بودن موقعیت مکانی برای ساخت‌وساز موثرند و پیشگیری از بروز خسارت در ابتدا باید از این مسیر صورت بگیرد، با این حال پرداختن به مسائل بیمه حوادث نیز دارای اهمیت زیادی است اما سال‌های طولانی در کشور مورد چشم‌پوشی قرار گرفته است. برای مثال در سال 1396عبدالناصر همتی رئیس وقت بیمه ایران در مورد تحولات موردنیاز در حوزه بیمه حوادث گفت: بیمه مرکزی در راستای نقش حمایتی خود، لایحه‌‌‌ای با عنوان صندوق بیمه حوادث طبیعی را از چند سال پیش تهیه و نهایتا با تصویب دولت به مجلس پیشنهاد کرد و این لایحه می‌تواند انقلابی در بیمه حوادث طبیعی ایجاد کند.
او همچنین افزود: این لایحه با اصلاحاتی در مجلس تصویب شد، اما به‌‌‌دلیل ایرادات وارده ازسوی شورای نگهبان هم‌‌‌اکنون در حال بررسی مشترک از سوی کمیسیون اقتصادی شورای اسلامی و دولت است. در سال 1400رئیس کل بیمه مرکزی، غلامرضا سلیمانی از تاسیس صندوق بیمه حوادث طبیعی پس از ۱۷ سال و ایجاد محصولات جدید بیمه‌‌‌ای از جمله بیمه درمان کرونا و بیمه کسب و کار ناشی از اپیدمی به عنوان مهم‌ترین اقدامات سال یاد کرد. در واقع از زمانی که نیاز به چنین صندوقی احساس شده تا زمان تاسیس آن 17 سال طول کشیده است. هرچند که صرف تاسیس چنین صندوق‌هایی به کاهش ریسک حوادث طبیعی منجر نمی‌شود و چگونگی عملکرد چنین صندوق‌هایی در گرو عوامل متعددی است، با این حال با استفاده از تجربیات کشورهای مختلف می‌توان از بار خسارت‌‌‌های حوادث طبیعی با استفاده از ابزار بیمه کاست.
