رقابت نابرابر شرکت‌های پرداخت داخلی در عرصه جهانی
پرواز در قفس
بر اساس اطلاعات موجود در رتبه‌بندی شرکت‌های جهانی پرداخت الکترونیکی که در سال ۲۰۲۰ میلادی از سوی نشریه تخصصی نیلسون ریپورت صورت گرفته از بین ۱۲شرکت پرداخت ایرانی تعداد ۷شرکت توانسته‌اند در بین ۱۵۰ شرکت مورد بررسی، رتبه‌های قابل توجهی را کسب کنند. بر اساس رتبه‌بندی این نشریه بین‌المللی، شرکت‌های به‌پرداخت ملت، پرداخت الکترونیک سامان، تجارت الکترونیک پارسیان، آسان پرداخت پرشین، کارت اعتباری ایران کیش، پرداخت الکترونیک سداد و پرداخت الکترونیک پاسارگاد به ترتیب در بین ۱۵۰شرکت پذیرنده برتر جهان قرار گرفته‌اند. در این رتبه‌بندی شرکت به‌پرداخت ملت جایگاه یازدهم، پرداخت الکترونیک سامان جایگاه پانزدهم، تجارت الکترونیک پارسیان جایگاه هفدهم، آسان پرداخت پرشین جایگاه بیست‌وششم، کارت اعتباری ایران کیش جایگاه سی‌ام، پرداخت الکترونیک سداد جایگاه پنجاهم و پرداخت الکترونیک پاسارگاد جایگاه شصتم را به خود اختصاص داده‌اند.
بررسی دقیق‌تر این رتبه‌بندی نشان می‌دهد شرکت به‌پرداخت ملت از رتبه ۱۳ در رتبه‌بندی قبلی به رتبه ۱۱ رسیده، پرداخت الکترونیک سامان با رشد یک‌پله‌ای در رتبه ۱۵، تجارت الکترونیک پارسیان با صعود پنج پله‌ای در رتبه۱۷، آسان پرداخت پرشین با سه‌پله سقوط در رتبه ۲۶، کارت اعتباری ایران کیش با رشد ۳مرتبه‌ای در رتبه ۳۰، پرداخت الکترونیک سداد با یک پله صعود در رتبه ۵۰ و پرداخت الکترونیک پاسارگاد با صعود چهارپله‌ای در رتبه ۶۰ قرار گرفته‌اند. رتبه‌بندی نشریه نیلسون ریپورت نشان می‌دهد شرکت‌های پرداخت ایرانی با وجود محدودیت‌های داخلی و خارجی توانسته‌اند در عرصه جهانی به عنوان شرکت‌های قدر، ظرفیت‌های خود را نشان دهند؛ اگرچه فرصتی برای حضور در بازار‌های جهانی پرداخت ندارند و صرفا در عرصه بازار داخلی مشغول فعالیت هستند. بر اساس اطاعات این نشریه تخصصی در سال ۲۰۲۰ شرکت به‌پرداخت ملت با حدود ۷میلیارد تراکنش روی پایانه‌های خود در رتبه ۱۱ قرار گرفته و آمریکن بانک و بارکلیز را پشت سر گذاشته که نشان‌دهنده عملکرد مناسب این شرکت است.
بانک آمریکا یک شرکت خدمات مالی است که از لحاظ دارایی بزرگ‌ترین شرکت هلدینگ بانکی در ایالات متحده آمریکا محسوب می‌شود. بارکلیز، بانک و موسسه مالی معتبر بین‌المللی است که در سال ۱۶۹۰ تاسیس شده است. دفتر مرکزی بانک بارکلیز در لندن قرار دارد و یکی از مهم‌ترین بانک‌های بریتانیا محسوب می‌شود. شرکت پرداخت الکترونیک سامان هم با حدود ۶میلیارد تراکنش در رتبه۱۵ و پس از بارکلیز قرار گرفته است. شرکت تجارت الکترونیک پارسیان نیز با حدود ۵/ ۳ میلیارد تراکنش رتبه ۱۷ را به خود اختصاص داده است.
گردش مالی ۵/ ۶هزار هزار میلیارد تومانی
به‌منظور درک ابعاد فعالیت این غول‌های صنعت پرداخت کافی است به اظهارات مدیرعامل شرکت شاپرک توجه کنیم. سید‌کاظم دهقان اخیرا در گفت‌وگویی، گردش مالی سالانه در شبکه پرداخت کشور را حدود ۵/ ۶ هزارهزار میلیارد تومان اعلام کرده که در قالب حدود ۴۰میلیارد تراکنش صورت می‌گیرد. آخرین آمار مربوط به حجم کل نقدینگی کشور رقمی معادل ۴۳۰۰هزار میلیارد تومان اعلام شده است که مقایسه این دو رقم، ابعاد عملکرد شبکه پرداخت کشور را نشان می‌دهد. به گفته مدیرعامل شاپرک در حال حاضر حدود ۱۰ میلیون و ۶۰۰هزار ابزار پذیرش شامل کارت‌خوان و درگاه پرداخت اینترنتی در کشور وجود دارد. البته رئیس مرکز تنظیم مقررات سازمان امور مالیاتی، تعداد کارت‌خوان‌های کشور را بر اساس اطلاعات دریافت شده از بانک مرکزی ۱۳ میلیون اعلام کرده است که بیش از ۲میلیون با آمار مدیرعامل شرکت شاپرک تفاوت دارد. این روزها مردم به آشفتگی آمارها از زبان مسوولان عادت کرده‌اند و در میان انبوه مشکلات خود به آن اهمیتی نمی‌دهند.
رقابت در عرصه داخلی
در چند سال گذشته و به‌ویژه با اوج‌گیری کرونا صنعت پرداخت کشور رشد قابل توجهی را شاهد بوده است. براساس آمار شاپرک رشد تراکنش‌های شبکه پرداخت طی سال‌های ۹۷ تا ۹۹ سالانه معادل ۲۵ درصد بوده است. طی دو سال گذشته همزمان با اوج‌گیری کرونا و همگام با صنعت پرداخت در جهان، این کسب و کار در کشور ما هم از رونق قابل قبولی برخوردار بوده است. به گفته برخی از کارشناسان این حوزه، صنعت پرداخت طی دوسال گذشته توانسته است راهی ۱۰ساله را پشت سر بگذارد. در این بین برخی از این شرکت‌ها توانسته‌اند رشد بیشتری را تجربه کنند. به عنوان مثال شرکت تجارت الکترونیک پارسیان، پرداخت الکترونیک پاسارگاد و به‌پرداخت ملت رشد چشمگیری را در تصاحب بازار پایانه‌ها داشته‌اند.
بر اساس اطلاعات موجود در سال ۹۹ مجموعا ۳۳ میلیارد تراکنش روی پایانه‌های شبکه پرداخت صورت گرفته که ۹۰درصد آن روی پایانه‌های فروشگاهی بوده است. در دوره کرونا تغییرات قابل توجهی در سهم بازار شرکت‌ها صورت گرفته، به طوری که به‌پرداخت ملت که تا سال ۹۸ با در اختیار داشتن حدود یک‌چهارم بازار پایانه‌های فروش در صدر جدول قرار داشت، طی دوسال گذشته کاهش ۴واحد درصدی را در این زمینه تجربه کرده و برای نخستین بار پس از سال‌ها صدرنشینی در رتبه دوم قرار گرفته و به سهم ۲۰درصدی بازار قناعت کرده است؛ در حالی که شرکت پرداخت الکترونیک سامان طی سه‌سال منتهی به آبان امسال توانسته سهم خود را از بازار از حدود ۱۷درصد به ۲۱درصد برساند. شرکت تجارت الکترونیک پارسیان هم طی سال‌های ۹۹ و سال جاری توانسته فاصله خود را با شرکت سامان پرداخت کاهش دهد و طی دو سال گذشته، سهم خود از بازار را از ۱۵درصد به ۱۸درصد برساند. شرکت پرداخت الکترونیک پاسارگاد هم در این مدت سهم خود را از بازار پایانه‌های فروشگاهی افزایش داده و از ۵درصد به حدود ۷/ ۵درصد رسانده است، اما در این رقابت نفس‌گیر، سهم بازار شرکت‌هایی چون آسان پرداخت پرشین و فن آوا کارت همچون به‌پرداخت ملت کاهش یافته است.
چالش‌های نظام پرداخت در ایران
زیرساخت اصلی پرداخت‌های الکترونیکی را شرکت‌های PSP شکل می‌دهند. فراهم کردن پلتفرم فنی پرداخت‌های الکترونیک و اتصال به فروشگاه‌های اینترنتی، فراهم کردن روش‌های پرداخت چندگانه از طریق درگاه‌های مختلف، ارائه ابزارهای مدیریت ریسک به مشتریان برای جلوگیری از کلاهبرداری و در نهایت کمک به پذیرندگان از طریق اصلاح و گزارش‌گیری پرداخت‌ها از مهم‌ترین وظایف شرکت‌های PSP به شمار می‌رود. شرکت‌های پرداخت معمولا به دو صورت هزینه انتقال پول را از مشتریان دریافت می‌کنند: دریافت مبلغ ثابت برای هر انتقال یا دریافت درصدی از هر مبلغ انتقالی توسط مشتری. در سال‌های اخیر میزان و درصد کارمزد خدمات پرداخت موضوعی پرچالش برای شرکت‌های PSP و بانک‌ها است که همچنان لاینحل باقی مانده است. گسترش فعالیت شرکت‌های فعال در زمینه خدمات پرداخت و هزینه‌های سرسام آور تجهیز شبکه، بازنگری در کارمزد خدمات و تعیین سهم هریک از ذی‌نفعان را به ضرورتی اجتناب‌ناپذیر تبدیل کرده است.
از سوی دیگر بر خلاف تصور عموم، مشکلات ناشی از قطعی گاه و بیگاه دستگاه‌های خودپرداز و کارت‌خوان‌ها را باید بیش از آنکه از جانب بانک‌ها بدانیم، به این شرکت‌ها نسبت دهیم. این شرکت‌ها درواقع واسطه میان بانک‌ها و فروشگاه‌های دارای دستگاه‌های کارت‌خوان و خودپردازها هستند. پایداری شبکه پرداخت هم از جمله چالش‌های نظام پرداخت کشور است که توجه به آن ضروری است. کارشناسان حیات PSPهای داخلی را به دو مرحله تقسیم می‌کنند که شامل پیش از راه‌اندازی شاپرک و پس از راه‌اندازی آن می‌شود. «قبل از رگولاتور (شاپرک) حدود ۱۲شرکت PSP دارای مجوز، به تشخیص خود و براساس قانون‌های موجود در زمان تاسیس اقدام به کار در حوزه پرداخت و نیز دستگاه کارت‌خوان (POS) کردند و این موضوع سبب شد این حوزه به شدت متورم شود؛ به طوری که موجب شد ایران نسبت به تمام کشورهای دنیا از لحاظ تعداد دستگاه‌های POS بالاترین رقم را داشته باشد. مشکلات PSPها به همین جا محدود نمی‌شود؛ نداشتن شبکه نمایندگان استانی مناسب در سطح کشور و عدم توزیع مناسب دستگاه‌های کارت‌خوان و POS یکی دیگر از معضلات پیش روی صنعت پرداخت الکترونیکی در سطح کشور است. شرکت‌ها برای ایجاد زیرساخت در مناطق دورافتاده و کم‌جمعیت رغبت نشان نمی‌دهند. طبیعتا شرکت شاپرک وظیفه اصلی را در حل اینگونه معضلات قابل لمس بر عهده خواهد داشت. بخش دیگری از چالش‌های پیش روی شرکت‌های پرداخت الکترونیکی داخلی، به توانایی آنها در تطابق خود با شرایط متغیر بازار و درخواست‌های متنوع مشتریان مربوط می‌شود. مشتریان توقع دارند با استفاده از روش‌های متنوع پرداخت و ارزهای مختلف بتوانند در خارج از کشور نیز به خدمات پرداخت الکترونیکی شبکه بانکی داخلی دسترسی داشته باشند که به دلیل تحریم‌های بین‌المللی در حال حاضر چنین امکانی وجود دارد. شرکت‌های PSP اروپایی و آمریکایی به خوبی توانسته‌اند خود را با شرایط متغیر بازار وفق دهند؛ به صورتی که سایتی مانند آمازون هم‌اکنون با بهره‌گیری از خدمات همین شرکت‌ها در بسیاری از کشورهای جهان، محصولات خود را به فروش می‌رساند. طبیعتا پابرجا بودن تحریم‌های بانکی، شرکت‌های داخلی را در این زمینه با مشکلاتی قابل توجه مواجه کرده است. در سال‌های اخیر صنعت پرداخت الکترونیک در اروپا با وضع قوانین و مقررات جدید مواجه بوده است. این موضوع باعث شده است شرکت‌های PSPخود را با استانداردهای جدید سازگار کنند یا مدل تجاری خود را تغییر دهند. نگرانی‌های مربوط به امنیت اطلاعات کاربران نیز یکی دیگر از چالش‌های موجود در این حوزه به شمار می‌رود. کشورهای مختلف در این زمینه سازوکارهای خاص مربوط به خود را در پیش گرفته‌اند. به عنوان مثال در ایالات متحده، تمامی شرکت‌های فعال در زمینه پرداخت‌الکترونیکی، تحت نظارت شبکه اجرایی جرائم مالی وزارت خزانه‌داری قرار دارند و ملزم به رعایت استانداردهای اعلامی از سوی آن هستند. در کشور ما اما افشای گاه و بیگاه اطلاعات مربوط به کارت‌های بانکی نشان داد رشد برنامه‌ریزی نشده PSPها در کشور، باعث ایجاد خلأ امنیتی در این حوزه شده است.
استانداردهای امنیتی جهانی در این حوزه در دو سطح، شامل لایه امنیت ابزارهای پرداخت و پذیرش (نظیر کارت و دستگاه کارت‌خوان) و لایه امنیت در حوزه مدیریت تعریف شده‌اند. در بخش اول، به دلیل تنوع وسیع شرکت‌های تولید‌کننده ابزارهای پذیرش کارت، از سال ۲۰۰۶ یک انجمن بین‌المللی تحت عنوان
PCI SSC با مشارکت برخی از بزرگ‌ترین شبکه‌های پرداخت تشکیل شده است و نهاد ناظر در هر کشور، تمامی فعالان عضو خود را ملزم به پذیرش و رعایت این استانداردها در ابزارهای مورد استفاده خود کرده و بدین شکل تمامی دستگاه‌های کارت‌خوان، دستگاه‌های خودپرداز، کارت‌ها، سوئیچ‌ها و... برای استفاده در شبکه‌های پرداخت ملزم به ارائه گواهی‌نامه تایید امنیت صاد شده از سوی PCI هستند. موسسان این انجمن پنج برند اصلی شبکه پرداخت کارتی در جهان هستند.
رشد و تثبیت شبکه پرداخت الکترونیکی در کشور ما نیز بیش از هر چیزی نیازمند کسب اعتماد مشتریان در این حوزه خواهد بود؛ امری که مستلزم تلاش شرکت شاپرک در جهت ارتقای استاندارد دستگاه‌ها و قطعات مورد استفاده شرکت‌های PSP و بانک‌ها بر اساس استاندارد PCI DSS خواهد بود. در لایه امنیت در حوزه مدیریت نیز، نظر اثبات‌شده و جهانی، تغییر ساختار شرکت‌های PSP به شرکت‌های سهامی‌عام است. به دلیل تفاوت ماهیت تصمیم‌گیری در شرکت‌های دارای مالکیت شخصی و شرکت‌هایی که به صورت سهامی‌عام و با حضور نمایندگان افراد و شرکت‌های مختلف در هیات مدیره و سپس مجامع شرکت اداره می‌شوند، کاهش امکان اخذ تصمیمات شخصی و مغایر با منافع عمومی در این نوع شرکت‌ها، هدف اصلی این راهبرد به حساب می‌آید. در حال حاضر بیشتر شرکت‌های PSP داخلی با ساختاری خصوصی اداره می‌شوند. همه آنچه گفته شد البته به معنای عقب‌مانده بودن این صنعت در ایران نیست و آن‌طور که کارشناسان اقتصادی می‌گویند، چنانچه سایه تحریم از سر این صنعت کنار رود و مقررات دست و پاگیر دولتی نیز کاهش یابد ظرفیت‌های بالقوه صنعت پرداخت در ایران می‌تواند این کسب و کار را به صنعتی پیشرو در منطقه و جهان تبدیل کند.
