وقتی پراید مشتری خارجی داشت
صادرات سایپا؛ از عرش تا فرش
آمارها نشان می‌دهد نارنجی‌های جاده مخصوص توانسته اند چند بار در دهه ۸۰ و طی سال‌های ۸۱، ۸۳، ۸۸ و ۸۹ عنوان خودروساز نمونه کشور را در حوزه صادرات به خود اختصاص دهند و این عنوان را در دهه ۹۰ نیز در برخی سال ها تکرار کنند. این در حالی است که در دهه ۹۰ و همزمان با افت سنگین صادرات خودروهای ایرانی، سایپا نیز روندی نزولی (نسبت به دهه ۸۰) در پیش گرفت و طبق آخرین آمار، در حال حاضر نیز جایگاه مناسبی در بازارهای خارجی ندارد. طبق صورت‌های مالی ارائه شده به بورس، سایپا در هفت ماه امسال تنها هزار و ۱۷۱ دستگاه خودرو و مجموعه قطعات صادراتی داشته که البته نسبت به مدت مشابه سال گذشته (با آمار ۴۷۳ دستگاهی) تقریبا دو و نیم برابر شده است. همچنین اگر کل تولید سایپا در هفت ماه امسال را بر میزان خودروهای صادراتی این شرکت تقسیم کنیم، دومین خودروساز بزرگ ایران کمتر از یک درصد از محصولاتش را در هفت ماه امسال صادر کرده است. صورت‌های مالی همچنین نشان می‌دهند سایپایی‌ها فقط ۱۹۵ دستگاه خودرو کامل صادراتی در هفت ماه امسال داشته‌اند و باقی در قالب ارسال قطعات و مجموعه‌ها بوده است.
سایپا سال‌ها به واسطه پراید که محصولی ارزان به شمار می‌رفت و همواره نیز بحث بر سر ارزان فروشی آن در خارج از کشور وجود داشت، توانست در بازارهای منطقه به خصوص عراق و سوریه حضور یابد. دومین خودروساز بزرگ ایران البته در برخی کشورها نیز اقدام به احداث سایت کرد تا از مسیر ارسال قطعات هم ارزآوری کند. همین حالا نیز اگر خیابان‌های عراق و سوریه را بگردید، با پرایدهای تاکسی مواجه خواهید شد، هرچند البته این خودرو دیگر به پررنگی قبل مهمان این کشورها نیست. ضعف فروش سایپا و البته دیگر خودروسازان بزرگ کشور در بازارهای خارجی در حالی است که وزارت صنعت، معدن و تجارت رویایی بزرگ را در عرصه صادرات در سر می‌پروراند و برای تحقق آن حسابی روی غول‌های جاده مخصوص حساب باز کرده است. برنامه وزارت صمت این است که تولید خودرو را به یک میلیون و ۶۰۰ هزار دستگاه در سال آینده و سه میلیون دستگاه در ۱۴۰۴ برساند و از دل این تیراژ، خواب صادرات یک میلیون دستگاهی را هم می‌بیند. بله یک میلیون دستگاه خودروی صادراتی ایرانی، آن هم در کمتر از سه سال و نیم دیگر. تحقق این رویای بزرگ بستگی بسیار زیادی به روند تولید و صادرات در ایران خودرو و سایپا دارد و این در حالی است که اوضاع فعلی آنها نشان می‌دهد نمی‌توان خیلی رویشان حساب باز کرد. هرچند سایپا به لحاظ آماری اوضاع بهتری در حوزه صادرات نسبت به رقیب داخلی اش دارد، اما صدور تنها هزار و ۱۷۱ دستگاهی در هفت ماه امسال، افق روشنی را بابت اینکه نارنجی‌های جاده مخصوص بتوانند وزارت صمت را در تعبیر رویای صادرات یک میلیون دستگاهی کمک کنند، متصور نمی‌سازد.
اینکه چرا سایپا نتوانست روزهای خوش دهه ۸۰ در صادرات را طی دهه ۹۰ به خصوص چند سال گذشته تکرار کند، ریشه در ضعف توسعه محصول، قیمت غیر رقابتی و البته کیفیت نه چندان مناسب خودروهایش دارد. البته حضور رقبای جدید در بازارهای منطقه نیز در دنده عقب صادراتی سایپا نقش دارد. برای حضور در بازارهای خارجی، کیفیت، قیمت و خدمات پس از فروش اهمیت بسیار زیادی دارند و ضعف در آنها به معنای از دست دادن این بازارها است. سایپا و البته دیگر خودروسازان ایرانی، وقتی نمی‌توانند مشتریان داخلی را که چندان هم سخت‌گیر نیستند، از جنبه کیفیت و قیمت راضی کنند، طبیعی است که توان به دست آوردن دل مشتریان خارجی را هم ندارند. خودروهای ایرانی به خصوص محصولات سایپا، نه از سطح کیفی قابل قبولی برخوردارند و نه قیمت رقابتی دارند، ضمن آنکه خدمات پس از فروش شان نیز راضی کننده نیست. با چنین شرایطی، سایپا نه تنها روی بازارهای جهانی را هرگز نخواهد دید، بلکه همین اندک صادرات منطقه‌ای‌اش را نیز از دست خواهد داد (که البته در حال از دست دادن است).
از پراید تا شاهین
اینکه سایپا روزگاری با پراید حضور نسبتا مناسبی در بازارهای خارجی داشت و حالا با وجود توسعه محصول فروغ گذشته را ندارد، نشان می‌دهد هم مشتریان خارجی سختگیرتر و تنوع‌طلب‌تر شده‌اند و هم سایپایی‌ها در حوزه قیمت، کیفیت، تنوع محصول و خدمات پس از فروش، نتوانسته‌اند خود را به روز کنند.
طی دهه ۸۰، در بازارهای صادراتی منطقه چندان رقابتی وجود نداشت و به دلایل مختلف از جمله ضعف حضور خودروهای خارجی و قدرت خرید پایین و احتمالا مسائل تعرفه‌ای، شهروندان این کشورها دسترسی زیادی به محصولات برندهای معتبر خودرویی جهان نداشتند. در چنین فضایی سایپا توانست با ارسال پراید (به عنوان خودرویی ارزان) به این بازارها از جمله سوریه و عراق، خود را به عنوان یک خودروساز صادرکننده ایرانی مطرح کند. طی حدودا هفت سال (حدفاصل سال ۸۶ تا ۹۲) ۲۲۰ هزار خودروی ایرانی فقط به عراق صادر شد که سهم غالب آن (۱۲۰ هزار دستگاه) به سایپا اختصاص داشت. همچنین در آذر ماه سال ۹۵، سایپایی ها رسما اعلام کردند که طی سال های منتهی به این بازه زمانی، بیش از ۲۲۰ هزار دستگاه انواع خودرو را به کشورهای مختلف در خاورمیانه، آمریکای جنوبی، آفریقا و منطقه CIS صادر کرده‌اند. این میزان صادرات، ارزآوری بیش از یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلاری برای سایپا به همراه داشت. نکته دیگر در مورد صادرات سایپا این است که این شرکت در دهه ۹۰ معمولا از رقیب خود –ایران خودرو- در صادرات پیش بوده، آن هم به واسطه صدور محصولاتش به بازار عراق و البته ضعف ایران خودرویی‌ها در حوزه صدور محصول. این اواخر دیگر پراید مشتری زیادی در بازارهای منطقه نداشت و سایپا این بار ساینا را امتحان کرد، اما این خودرو هرگز نتوانست خاطرات خوش نارنجی‌های جاده مخصوص را تکرار کند.
سایپا علاوه بر عراق، در بازار سوریه نیز حضور نسبتا خوبی داشت، به نحوی که ابتدا ۳۵ هزار دستگاه خودرو به این کشور صادر کرد و استقبال سوری‌ها و البته رابط سیاسی ایران و سوریه سبب شد خط تولید پراید در این کشور راه‌اندازی شود. با این حال اما جنگ داخلی در سوریه کار را برای سایپا سخت کرد، به نحوی که تولید در این کشور عملا برای مدتی طولانی متوقف شد. توقف تولید پراید در سوریه، ضربه بزرگی به صادرات سایپا در دهه ۹۰ زد، ضربه‌ای که اثرات آن هنوز رفع نشده است.
از عرش تا فرش صادرات سایپا
سایپا در میانه‌های دهه ۸۰ روزهای نسبتا خوشی در صادرات داشت و از این راه درآمد ارزی قابل توجهی کسب می‌کرد. به عنوان مثال، در سال ۸۴، صادرات سایپا بالغ بر هشت هزار دستگاه بود و طی سال ۸۵، رشد کرد و این شرکت توانست ۱۰ هزار دستگاه خودرو (به صورت کامل یا در قالب قطعات سی‌کی‌دی) به بازارهای سوریه، مصر، آذربایجان، عراق و ونزوئلا صادر کند. این تعداد خودروی صادراتی درآمد ارزی ۵۰ میلیون دلاری را برای دومین خودروساز بزرگ کشور به دنبال داشت. طی سال ۸۸، صادرات سایپا رشد کرد و به حدود ۱۲ هزار دستگاه رسید. آمار سال ۸۹ (سال طلایی صادرات خودروسازان ایرانی) نیز نشان می‌دهد سایپا در این سال توانسته بیش از ۴۵ هزار دستگاه از محصولات خود را به کشورهای عراق، سوریه، الجزایر، مصر، ونزوئلا، جمهوری آذربایجان و سودان صادر و رشد ۳۰۰ درصدی را در مقایسه با سال ۸۸ رقم بزند. سایپایی‌ها هرچند در سال ۹۰ با افت صادرات نسبت به ۸۹ روبه‌رو می‌شوند، اما در سال ۹۱ دوباره صادرات این شرکت اوج می‌گیرد.طبق آمار، در سال ۹۱ و در عرض ۱۰ ماه آمار تعداد خودروهای صادر شده سایپا به ۳۲ هزار دستگاه می‌رسد و از کل سال ۹۰ عبور می‌کند. طی سال ۹۲ اما همزمان با افت سنگین صادرات خودروهای ایرانی، سایپا نیز با آماری نزولی در این حوزه مواجه می‌شود، اما سال بعد جبران می‌کند.
طبق آمار، در سال ۹۳ اما بیش از ۲۳ هزار دستگاه خودرو سایپا به بازارهای صادراتی ارسال شد تا این شرکت در آن سال سهم ۸۰ درصدی از کل خودروهای صادراتی کشور را ازآن خود کند. سایپا همچنین در آن سال توانست برای پنجمین سال متوالی رتبه اول صادرات خودرو را به خود اختصاص دهد. آمارهای سال ۹۴ نیز نشان می‌دهد در این سال که برجام نیز طی آن امضا و محدودیت‌های بین‌المللی علیه کشور کم شد، سایپایی‌ها صادرات بیش از ۱۰۰ میلیون دلاری را ثبت کردند، اما سهم شان از صادرات کل خودروهای داخلی افت کرد و به ۶۰درصد رسید. در این سال همچنین افت صادراتی گریبان دومین خودروساز بزرگ کشور را گرفت. طی سال ۹۶ (سال طلایی برجام) اما سایپا توانست به میزان ۱۱ درصد صادرات خود را بهبود ببخشد، با این حال در ۹۷ (سال نخست تحریم) افت صادرات قطعات سبب شد فروش صادراتی کل این شرکت نسبت به ۹۶ نزول کند. در سال ۹۷، سایپایی‌ها تنها هزار و ۱۰۰ دستگاه خودروی کامل صادر کردند که نسبت به ۹۶، نصف شد. همچنین فروش قطعات سی‌کی‌دی صادراتی این شرکت نیز از رقم ۵ هزار و ۵۶۰ دستگاه به ۲ هزار و ۲ دستگاه رسید تا افت ۶۴درصدی نصیب این شرکت شود.طی سال ۹۸ اما هرچند صادرات خودرو همچنان چنگی به دل نزد، با این حال بیشتر خودروهای صادراتی کشور طی این سال را محصولات این شرکت به خصوص ساینا به خود اختصاص دادند. در این سال تنها حدود هزار و ۳۰۰ دستگاه خودروی داخلی به بازارهای صادراتی رفت که نزدیک به هزار دستگاه آن سهم سایپا و زیرمجموعه اش پارس خودرو بود. سایپا در این سال در قالب قطعات سی‌کی‌دی نیز صادراتی سه هزار و ۵۶۲ دستگاهی از خود به جا گذاشت تا جمع فروش صادراتی‌اش به بالای چهار هزار و ۵۰۰ دستگاه برسد.طی سال ۹۹ اما صادرات سایپا با افتی ۶۴ درصدی به هزار و ۶۲۹ دستگاه می‌رسد که ۳۸۸ دستگاه آن به خودروهای کامل اختصاص دارد و هزار و ۲۴۱ دیگر نیز در قالب قطعات صادر شده است. طی دو، سه سال گذشته اصلی‌ترین محصول صادراتی سایپا مدل ساینا بوده و نارنجی‌های جاده مخصوص امیدوارند تا به واسطه خودروهای جدیدشان به خصوص شاهین، اطلس و آریا خاطرات خوش دهه ۸۰ در صادرات را زنده کنند. محصولات جدید سایپا از جنبه امکانات و ظاهری، پیشرفت قابل ملاحظه‌ای نسبت به خودروهای قبلی کرده‌اند، هرچند البته قیمت شان نیز بسیار بالاتر است و این موضوع ممکن است به چالشی بر سر راه صادرات آنها به خصوص به کشورهایی مانند عراق و سوریه تبدیل شود.
