هزار راه نرفته برای کاهش مصرف آب کشاورزی
قسمت اعظم ایران در قلمرو آب‌وهوای خشک و نیمه‌خشک جهان قرار دارد و وقوع خشکسالی از ویژگی‌های اصلی آب‌وهوای ایران محسوب می‌شود همچنین علاوه‌بر افت بارندگی، نوسانات شدید آن در مقیاس‌های روزانه، فصلی و سالانه از جمله خصوصیاتی است که موجب عدم اطمینان کافی نسبت به دریافت حداقل آب مورد نیاز برای مصارف کشاورزی، تغذیه جریان‌های سطحی و سفره‌های زیرزمینی و مصارف انسانی می‌شود از یک طرف بخش کشاورزی(به لحاظ تنوع و گستردگی فعالیت‌ها)، بیش از ۹۰درصد از کل آب مصرفی کشور را به خود اختصاص می‌دهد و از طرف دیگر واقع‌شدن کشور در اقلیم خشک و نیمه‌خشک و محدودیت منابع آب و نیز با توجه به اینکه کمبود آب یک مشکل و مانع اساسی پیش‌روی توسعه بخش کشاورزی به‌حساب می‌آید، بنابراین توجه جدی به مدیریت استحصال و اصلاح بهره‌وری از آب و استفاده برنامه‌ریزی‌شده از هر قطره آب را امری واجب و ضروری می‌سازد.
ضرورت رفع نگرانی بحران آب در بخش کشاورزی
در همین راستا رئیس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی با اشاره به اینکه کم‌آبی و خشکسالی کشور ما را تهدید می‌کند، اظهار کرد: به‌‌رغم شرایط اقلیمی و کم‌بارشی، محصولات پر آب همچون هندوانه صادر و در مقابل گندم و جو کم آب وارد می‌شود، درحالی‌که به‌صورت دیم امکان تولید وجود دارد.
رضا نورانی با تاکید بر اینکه نگرانی آب در بخش کشاورزی باید حل شود، افزود: نگاه به بارش‌های بهاری و زمستان نباید باشد چراکه کشورهای خلیج‌فارس هم در طول سال همیشه باران ندارند و از آب رودخانه‌ها استفاده می‌کنند، درحالی‌که ما فقط به آب‌های زیرزمینی متکی هستیم.
وی با بیان اینکه یک‌پنجم کره زمین را خاک و بقیه را آب تشکیل داده است، گفت: هم‌اکنون برخی کشورها از آب دریای عمان استفاده می‌کنند و بی‌تدبیری مسوولان را نباید گردن کم‌آبی یا محصولات پر آب انداخت.
این مقام مسوول در واکنش به اظهارنظر برخی کارشناسان مبنی بر صادرات محصولات آب‌بر بیان کرد: با توجه به کم‌آبی، صادرات محصولات را نباید تعطیل کرد و باید به سمت‌وسوی تولیداتی رفت که مصرف آب کمتری در واحد سطح دارند.
رئیس اتحادیه محصولات کشاورزی با بیان اینکه غذای مردم اولویت همه دولت‌هاست، گفت: کشورهایی که تولید غذا می‌کنند، ابرقدرت هستند و کشورهایی که دست‌شان را برای تامین غذا دراز می‌کنند، ناتوان هستند.
وی با اشاره به اینکه کشت فراسرزمینی راه‌حل رفع بحران فعلی نیست، بیان کرد: کشت فراسرزمینی تنها برای زمان صلح است و در شرایطی که دیگر کشورها ما را تهدید می‌کنند، چطور می‌توان در آفریقا اقدام به کشت گندم و ورود آن به کشور کرد.
پرداخت ۸۵درصد هزینه سیستم‌های نوین آبیاری شعاری بیش نیست
همچنین رئیس نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی با اشاره به اینکه کشت فراسرزمینی راه‌حل مناسبی برای تامین نیاز کشور نیست، اظهار کرد: اگر با کشت فراسرزمینی به دنبال تامین نیاز کشور باشیم، این امکان وجود دارد که در سال‌های آتی با مشکل روبه‌رو شویم.
محمد شفیع ملک‌زاده افزود: تامین آب مورد نیاز کشور به‌شرط سرمایه‌گذاری و تغییر روش‌های آبیاری متناسب با شرایط اقلیم هر منطقه وجود دارد.
این مقام مسوول در واکنش به شعار ۸۵درصدی کمک‌های بلاعوض سیستم‌های نوین آبیاری بیان کرد: با توجه به نبود برنامه مناسب، کشاورزان تا نوبت دریافت تسهیلات‌شان برسد، ۲ تا ۳ سال زمان می‌برد که در آن مقطع قیمت امکانات، ابزار و اتصالات لوله با نرخ روز باید محاسبه شود که این امر مشکلات کشاورزان را تشدید می‌کند. به‌عنوان مثال در ۳ سال گذشته هزینه سیستم‌های نوین آبیاری ۱۰میلیون تومان برآورد شده که با پرداخت ۸۵درصد آن از سوی دولت، رقمی حدود ۸میلیون و ۵۰۰هزار تومان می‌شود، درحالی‌که قیمت اتصالات و لوله در آن مقطع ۵۰میلیون تومان می‌شود که ۸۵درصد یارانه بلاعوض رقمی نیست.
رئیس نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی با انتقاد از بی‌کیفیتی لوازم و اتصالات سیستم‌های نوین آبیاری بیان کرد: در حال حاضر لوازم و اتصالات در مدت‌زمان ۵ تا ۶ ماه از بین می‌رود که این عوامل موجب شده کشاورزان رغبتی به توسعه سیستم‌های نوین آبیاری ندارند یا در تجهیز سیستم‌های نوین ناچار به پرداخت ۱۰۰درصد هزینه از جیب‌شان هستند که با این وجود نمی‌توان امیدوار به اجرای روش‌های نوین آبیاری بود.
وی با تاکید بر اجرای روش‌های نوین آبیاری بیان کرد: با اجرای سیستم مکانیزه برای آب، آبیاری غرقابی و سنتی به آبیاری نوین قطره‌ای، بارانی و نواری تبدیل شود، مصرف آب و مشکلات به حداقل می‌رسد.
اجرای سیستم‌های نوین آبیاری بهترین گزینه برای بحران آب
در ادامه این مبحث یک کارشناس کشاورزی اجرای روش‌های نوین آبیاری تحت‌فشار را بهترین گزینه رفع بحران کم‌آبی دانست و گفت: اجرای روش‌های نوین آبیاری بهره‌وری را افزایش و مصرف آب را کاهش می‌دهد.
رحیمی‌نیا با تاکید بر مطالعه کشت کم آب‌بر در نقاط اقلیمی با شرایط مختلف افزود: با توجه به آنکه توسعه چغندرقند پاییزه یک‌سوم چغندرقند بهاره آب مصرف می‌کند، وزارت جهاد کشاورزی از سال ۹۲ با حدود ۲ هزار هکتار کشت چغندرقند پاییزه را شروع کرد که امسال با افزایش ۱۰ برابری به ۲۰ هزار هکتار رسیده است.
وی توسعه محصولات کم‌آب‌بر با ارزش نهادن به مراکز تحقیقاتی و شرکت‌های دانش‌بنیان و توسعه محصولات سازگار متناسب با هر اقلیم را از دیگر راهکارهای رفع بحران کم‌آبی اعلام کرد.
این کارشناس کشاورزی ادامه داد: گرچه کشت فراسرزمینی راهی برای رفع نیاز کم‌آبی است و این موضوع را نمی‌توان تکذیب کرد، اما پتانسیل‌های قابل‌توجهی در داخل کشور مغفول مانده است که توجه به آن می‌تواند ما را از بحران آب نجات دهد.
حال با تمام این اوصاف راهکار چیست؟
برخی از کارشناسان این حوزه سه راهکار را به‌عنوان سناریوهای اصلی و چند راهکار را به‌عنوان سناریوهای فرعی برای کاهش میزان مصرف آب در کشاورزی پیشنهاد دادند.
اصلاح ساختار تعیین تعرفه آب کشاورزی
از زمانی که دولت در زمینه مدیریت و سرمایه‌گذاری بخش آب وارد شد، موضوع تعیین و اعمال تعرفه نیز به اشکال مختلف مطرح شده است و با گذشت زمان، نظام تعیین و اعمال تعرفه‌های آب رو به تکامل گذاشته و هدفمندتر شد. صرفه‌جویی آب در بخش کشاورزی نیازمند اعمال مدیریت توامان آب‌وخاک، ایجاد تعامل بین سازمانی و همکاری کشاورزان در خصوص اصلاح وضع موجود آبیاری، رعایت تقویم زراعی، رعایت الگوی کشت متناسب با اقلیم هر منطقه، جلوگیری از اضافه برداشت آب زیرزمینی و سطحی، اجرای به‌موقع شبکه‌های فرعی، توسعه کشت‌های گلخانه‌ای و آموزش و ترویج مصرف بهینه آب و مهم‌تر از همه تعیین تعرفه مناسب آب کشاورزی است.
اعمال تحویل حجمی آب همراه با تعرفه مناسب قیمت آب در شبکه‌های آبیاری کشور مسلما در افزایش کارآیی آب و کاهش مصارف کشاورزی تاثیرات ویژه‌ای خواهد داشت. در این زمینه یکی از نگرانی‌های اصلی، اثر این کنترل مصرف و نرخ‌گذاری بر اقتصاد زارعین کم‌درآمد بوده و هست. انجام روش‌های کارشناسی و رعایت الگو و میزان مصرف، در کنار ایجاد تعرفه‌های تشویقی برای زارعان صرفه‌جو و تعیین نظام عادلانه قیمت‌گذاری آب آبیاری، همراه با ارائه خدمات آموزشی و ترویجی در تحقق عملی این مهم راهگشا خواهد بود.
تهیه زمینه‌های ایجاد بازار آب کشاورزی
رسمیت یافتن حقوق مالکیت آب، مشارکت کشاورزان در قیمت‌گذاری و تقسیم آب، ایجاد و رسمیت یافتن قراردادهای فروش آب، نظارت دولتی و تعیین پتانسیل آب مازاد بر مزارع در مناطق مختلف ازجمله مواردی است که می‌تواند پتانسیل تشکیل بازار آب را فراهم کند. همچنین ایجاد بازار آب نیاز به انگیزه دارد و یکی از انگیزه‌های مهم ایجاد بازار آب، افزایش تقاضا برای آب و عدم هماهنگی عرضه و تقاضای آب و بروز محدودیت و بحران آب است.
نحوه گردش اطلاعات، ایجاد ارتباط بین عرضه‌کننده و متقاضی آب برای مذاکره و توافق به‌ویژه در زمینه حجم و قیمت مورد مبادله از دیگر شرایط ایجاد بازار است. به‌عبارت‌دیگر شکل‌گیری مبادله بین خریدار و فروشنده نیازمند تسهیلات سخت‌افزاری (نظیر محل‌هایی برای مذاکره، ثبت قرارداد و...) و نرم‌افزاری (نظیر تدابیر اطلاع‌رسانی و...) است.
براساس تجربیات بین‌المللی در نظام‌های بهره‌برداری از منابع آب (ازجمله شبکه‌های آبیاری و زهکشی) که تشکل‌ها به‌طور نسبی در آنها وجود دارند، در داخل محدوده این تشکل، بازار با سهولت بهتری شکل می‌گیرد. از سوی دیگر وجود نظام میرابی نیز در شکل‌گیری بازار آب تاثیرگذار است. میراب تنظیم‌کننده روابط در بازار آب بوده و بازار درجایی که سیستم میرابی وجود نداشته یا در صورت وجود، عملکرد ضعیفی داشته باشد، به‌سختی شکل می‌گیرد.
حمایت از توسعه سیستم‌های آبیاری تحت‌فشار
در حال حاضر تنها حدود ۳درصد از اراضی قابل‌کشت کشور با انواع روش‌های تحت‌فشار آبیاری شده و بخش اصلی اراضی تحت آبیاری کشور با روش‌های سنتی یا سطحی آبیاری می‌شوند. به این لحاظ ارتقای کارآیی استفاده از آب بدون تمرکز بر روش‌های آبیاری تحت‌فشار نمی‌تواند موفق باشد. کارآیی استفاده از سیستم‌های آبیاری تحت‌فشار به‌عنوان یک روش کارآمد و موثر در استفاده بهینه از منابع آب در کشاورزی و افزایش محصول و حتی کیفیت آن، طی سال‌های متمادی کاربرد و ارزیابی این سیستم‌ها، محرز شده است. این کارآیی مسلما به طراحی و اجرای خوب، مصالح و مواد مورداستفاده و دانش بهره‌برداران وابسته است.
افزایش راندمان و عملکرد محصول در این شرایط معلول دو راهبرد اصلی است: یکی کاهش تلفات به‌صورت نفوذ عمقی و حذف یا کاهش روان‌آب‌های سطحی آبیاری و دیگری تامین امکان به‌موقع آبیاری در زمان‌های مورد نیاز. در شرایط ایران، این دو راهبرد بسیار مفید و موثر در مورد خرد آبیاری(میکرو) در صورت عدم توجه کافی به مساله کنترل شوری و تعادل املاح در نیمرخ خاک باعث تسریع شور شدن اراضی فاریاب کشاورزی شده و از این رهگذر ضمن کاهش عملکرد محصولات کشاورزی(در درازمدت) باعث شور و سدیمی شدن اراضی کشاورزی نیز خواهد شد.
آموزش متخصصان و کشاورزان، کنترل کیفیت آب آبیاری، توسعه نیروی برق در اراضی زراعی، کیفیت مواد و مصالح جهت ساخت لوله‌ها و اتصالات و استفاده از تجهیزات پیشرفته در ساخت قسمت‌های حساس و کنترلی، طراحی دقیق و استفاده از دستورالعمل‌های خدمات فنی از عوامل اصلی موفقیت و اثربخشی سیستم‌های آبیاری تحت‌فشار به شمار می‌روند.
و اما در کنار این فعالیت‌ها می‌توان از فعالیت‌های زیر به‌عنوان راهکاری برای کاهش مصرف آب بهره برد.
مکانیزاسیون کشاورزی
مکانیزاسیون کشاورزی عبارت است از: آشنایی و به‌کارگیری ماشین‌آلات نوین در جهت افزایش بهره‌وری و دستیابی به توسعه پایدار در صنعت کشاورزی. ازاین‌رو بهره‌وری از ماشین‌آلات و تجهیزات نوین در کشاورزی نقش بسزایی در تولید محصولات باکیفیت ایفا می‌کند. در سال‌های اخیر چین با به‌کارگیری فناوری مدرن موفق به تولید محصولات ارگانیک و باکیفیتی شده است. در این راستا یکی از اقدامات شگفت‌انگیز دولت چین در بخش کشاورزی تبدیل بخشی از بیابان پهناور گبی (Gobi desert) به گلخانه است. این بیابان یکی از پهناورترین بیابان‌های آسیا واقع در شمال و شمال شرقی چین است.
کشت بدون خاک، هیدروپونیک
(soil-less culture)
در این نوع کشت از خاک به‌عنوان بستر کاشت استفاده نمی‌شود. درواقع تاریخچه کاربرد این روش به قرن‌ها پیش در دوران باستان برمی‌گردد، زمانی که کشاورزان مصر، چین و هند با حل کردن کود دامی در آب برای پرورش هندوانه، خیار و صیفی‌جات دیگر در بستر شنی رودخانه‌ها استفاده می‌کردند. امروزه در کشورهای پیشرفته جهان با استفاده از این روش املاح و مواد غذایی موردنیاز گیاهان تهیه و از طریق آب به ریشه گیاه رسانده می‌شود.
از نظر بهره‌وری در تغذیه، کنترل آفت و بیماری و همچنین مصرف عناصر غذایی و کودهای شیمیایی، این روش شرایط رشد مناسب‌تری را برای گیاه فراهم می‌کند، زیرا احتمال بروز مشکلات متعدد مانند شوری و خشکی خاک برای گیاهانی که در خاک‌کشت می‌شود وجود دارد و درنتیجه این مشکلات روی کیفیت گیاه تاثیر خواهد گذاشت. همچنین از دیگر مزایای این روش می‌توان به کاهش چشمگیر مصرف آب در مقایسه با کشت به روش سنتی اشاره کرد؛ بنابراین، کشت بدون خاک یکی از روش‌های ایده‌آل و مقرون‌به‌صرفه به‌خصوص در مناطق بیابانی و نیمه بیابانی است.
سیستم آبیاری قطره‌ای(micro-spraying drip irrigation technology)
نکته کلیدی در کشاورزی مدرن، در نظر داشتن محدودیت منابع آب و خاک است. در واقع کارآمدترین روش‌ها در کشاورزی همسو با صرفه‌جویی و کاهش مصرف این منابع است. سیستم آبیاری قطره‌ای یکی از روش‌هایی است که باعث کاهش مصرف آب تا حد قابل ملاحظه‌ای می‌شود. در بسیاری طرح‌های موفق کشاورزی از جمله تبدیل بیابان گبی به گلخانه، سیستم آبیاری قطره‌ای باعث کاهش مصرف آب تا ۵۰ درصد در هر گلخانه شده است.
کوددهی از طریق سیستم آبیاری، فرتیگیشن (fertigation)
فرتیگیشن عبارت است از تزریق کود به گیاهان از طریق سیستم آبیاری (قطره‌ای، بارانی و میکرو). در این روش تزریق کود و مواد شیمیایی به گیاهان باعث کاهش هزینه‌ها و همچنین کاهش خطرات ناشی از جابه‌جایی مواد شیمیایی می‌شود. کاهش آلودگی‌های محیطی از دیگر مزایای این روش است.
مدیریت صحیح و نظارت دقیق علمی محصولات و به عبارتی اهمیت دادن به بخش کشاورزی، امروزه چین را به کشوری با اقتصاد برتر تبدیل کرده است. بر اساس آمار، درآمد حاصل از فروش محصولات این گلخانه‌ها ۳۰درصد بیشتر از فروش محصولات گلخانه‌ها در مناطق دیگر است. استفاده از فناوری نوین در کشاورزی علاوه بر تولید محصولات باکیفیت و سودآوری بیشتر برای کشاورزان، آلودگی زیست محیطی بسیار کمی را در مقایسه با روش‌های مشابه به همراه دارد. در واقع مهندسان کشاورزی با بهره‌گیری از ماشین‌آلات و سیستم‌های هوشمند قادر هستند مواردی مانند دما، رطوبت، نور، تهویه و همچنین میزان آبیاری و کوددهی موردنیاز گیاهان را در گلخانه‌ها و با توجه به تغییرات آب‌وهوایی در فصول مختلف سال تنظیم کنند.
