وضعیت صنعت تولید مرغ در ایران
دراین میان، زیربخش پرورش طیور و تولید گوشت مرغ یکی از ارکان اصلی این امر به شمار می‌رود که حجم قابل توجهی از سرمایه‌گذاری را به خود اختصاص می‌دهد. نرخ بالای اشتغال در این زیربخش که به طور مستقیم و غیر مستقیم مرغداری‌های گوشتی، مرغداری‌های مادر و اجداد، واحدهای جوجه‌کشی، کارخانه‌های خوراک و مکمل‌سازی، کشتارگاه‌ها، تولید تجهیزات مربوطه، حمل‌ونقل و... با این فعالیت درگیر هستند، از یکسو و اقبال عمومی به مصرف گوشت مرغ از سوی دیگر، تولید گوشت مرغ را در کشور به محصولی استراتژیک تبدیل کرده است. همچنین طی سال‌های اخیر کشور ما به جمع ده کشور پیشرو در تولید گوشت در جهان پیوسته است. به‌رغم این امر، این فعالیت تولیدی به دلایل مختلفی از جمله کوچک و قدیمی بودن برخی واحدهای تولیدی، نداشتن دانش تخصصی در برخی موارد، فقدان برنامه‌ریزی‌های جامع و یکپارچه، الگوی مصرف و... در مقایسه با کشورهای پیشرفته دارای بهره‌وری پایین‌تری است. یکی از جنبه‌های مهم پایین بودن بهره‌وری تولید در کشور، بالابودن سن پرورش و کشتار جوجه‌های گوشتی است که پیامدهای منفی نظیر افزایش ضریب تبدیل خوراک، مصرف بیشتر نهاده‌های دامی به‌خصوص ذرت و کنجاله سویا، احتمال بیشتر بروز بیماری، تلفات و مصرف آنتی‌بیوتیک و افت کیفی لاشه را مطرح می‌سازد. همچنین به دلیل بازارپسند نبودن این محصول با وزن بالا در بازارهای منطقه‌ای و جهان، فرصت صادرات از کشور سلب می‌شود. بی‌تردید می‌توان با اتخاذ تصمیمات و انجام برخی اقدامات و برنامه‌ریزی‌ها، موجبات تغییر این الگوی نادرست تولید را اصلاح و متعاقبا موجبات ارتقای این فعالیت تولیدی را فراهم کرد. این نوشتار مروری-تحلیلی با رویکرد عملکردی و اقتصادی در راستای یک برنامه ملی جهت مدیریت سنی پرورش مرغ گوشتی با هدف افزایش بهره‌وری تهیه و تنظیم شده است.
مختصری از تاریخچه پرورش جوجه گوشتی در کشور
مرغداری صنعتی در ایران در دهه 30 شمسی شکل گرفت و قبل از آن پرورش طیور به صورت کاملا روستایی و اولیه بود. در ابتدا تعدادی جوجه از نژادهای نیوهمپشایر، ردایلندرد و پلیموت راک از ایالات‌متحده وارد و در بین روستاییان و اطراف شهرها توزیع شد. سپس، تخم مرغ مورد نیاز و ماشین‌های جوجه‌کشی از خارج از کشور و عمدتا از کشورهای ایالات‌متحده، دانمارک و چین با قیمت بالایی به ایران وارد شد. در سال 1339 با تاسیس موسسه جوجه‌کشی نارمک متعلق به وزارت کشاورزی، صنعت نوپای مرغداری ایران با ماشین‌های جوجه‌کشی بزرگ و همچنین تشکیلات تجارتی تولید جوجه یک‌روزه در مقیاس وسیع آشنا شد و از سال 1343 پرورش گله‌های مرغ مادر در ایران آغاز شد. این گله‌ها که از نژادهای اصیل و خالص خارجی تهیه می‌شدند، به صورت جوجه یک‌روزه مادر از مزارع بزرگ مرغ اجداد در خارج از کشور خریداری و در ایران پرورش داده می‌شدند و از آنها تخم‌مرغ نطفه‌دار تهیه می‌شد. به این ترتیب پرورش تجاری طیور در اطراف شهرهای بزرگ نظیر تهران، اصفهان، مشهد، شیراز و ... توسعه یافت. پس از آن در سال 1356 اولین مزرعه مرغ اجداد در کشور راه‌اندازی شد. پس از انقلاب اسلامی، تثبیت قیمت گوشت مرغ و تخم‌مرغ در دستور کار دولت قرار گرفت و قیمت این دو کالا در سطح معینی تثبیت شد. این سیاست تا اواخر سال 1368 و اوایل 1370 ادامه داشت. در این مقطع دولت جوجه یک‌روزه گوشتی و تخم‌گذار، دان و سایر نهاده‌های موردنیاز را با قیمت دولتی و در قبال دریافت تعهداتی مبنی بر تحویل گوشت، طبق ضوابطی خاص در بین مرغداران توزیع می‌کرد. البته، نظارت بر ضوابط تعیین‌شده در این فرآیند مشکل بود. در سال 1361 در راستای قطع وابستگی صنعت به جوجه‌های اجداد وارداتی، اقدام به راه‌اندازی یک لاین مرغ گوشتی (آرین) توسط سازمان دامپروری در مازندران شد. در سال 1362 مجتمع پرورش اجداد گوشتی در موسسه زیاران استان قزوین ایجاد شد و از آن به بعد بخش خصوصی نیز اجازه فعالیت در زمینه پرورش اجداد را یافت. به‌رغم این فعالیت‌ها، کشور ما همواره به واردات آمیخته‌های تجاری گوشتی، دان، دارو و واکسن وابستگی داشته است.
وضعیت صنعت پرورش جوجه گوشتی کشور
به طور کلی عوامل متعددی سبب شده است که در چند دهه اخیر صنعت پرورش جوجه گوشتی با هدف تولید گوشت مرغ در سطح جهان توسعه چشمگیری یابد که از آن جمله می‌توان به تولید محصول با ضریب تبدیل پایین (در مقایسه با سایر منابع پروتئین حیوانی)، صرفه‌جویی در جایگاه و زمین مورد استفاده، سرمایه‌گذاری کمتر و امکان برگشت سریع سرمایه، ارزان بودن محصول و بهداشتی بودن این محصول در مقایسه با سایر منابع پروتئین دامی اشاره کرد.
در توسعه و موفقیت صنعت پرورش جوجه گوشتی در سال‌های اخیر دو رکن مهم وجود دارد: اول، تولید سویه‌های تجاری با پتانسیل ژنتیکی رشد بالا که عمدتا مدیون فعالیت شرکت‌های اصلاح نژادی بوده و دوم، اعمال روش‌های مدیریتی مدرن و علمی اعم از کنترل شرایط محیطی، تغذیه و بهداشت و... که در سایه آن قابلیت ژنتیکی بالای پرندگان می‌تواند بروز کند.
در مسیر تولید صنعتی گوشت مرغ، چهار مرحله عمده وجود دارد که در واقع چارچوب یک برنامه اصلاح نژادی را برای رسیدن به محصول با بازدهی تولیدی بالا در آخرین مرحله تشکیل می‌دهد. این مراحل شامل پرورش مرغ لاین، اجداد، مادر و بالاخره آمیخته (سویه) تجاری است. گسترش چشمگیر کمی و کیفی صنعت طیور در سال‌های اخیر در کشور، عرصه بخش تولید مرغ گوشتی را در بر گرفته، به طوری که در سال 1397 میزان تولید در کشور حدود 2/ 2 میلیون تن و میزان مصرف سرانه گوشت مرغ حدود 28 کیلوگرم در سال بوده است. در نمودار، نسبت عرضه سرانه منابع پروتئین حیوانی را در سبد مصرفی خانوار در کشور بیان می‌کند که گوشت مرغ با حدود 34درصد، سهم قابل توجهی را به خود اختصاص می‌دهد.
براساس گزارش عملکرد معاونت امور تولیدات دامی، در سال 1397 تعداد 18/ 5هزار واحد مرغداری گوشتی با ظرفیت حدود 378 میلیون قطعه در کشور مشغول فعالیت بودند. همچنین در همین سال، 20 واحد پرورش مرغ اجداد گوشتی (عمدتا بر پایه آمیخته‌های وارداتی) به ظرفیت 704 هزار قطعه، 722 واحد پرورش مرغ مادر گوشتی به ظرفیت 5/ 25 میلیون قطعه و نیز یک لاین داخلی گوشتی (آرین) با ظرفیت 6 هزار قطعه، صنعت پرورش مرغ گوشتی را پشتیبانی می‌کردند که حاصل فعالیت این صنعت، تولید حدود 2/ 2 میلیون تن گوشت مرغ بوده است. بیش از 22 هزار بهره‌بردار در بخش طیور صنعتی (هر واحد صنعتی یک بهره‌بردار) مشغول هستند که اکثریت آنها مربوط به پرورش جوجه گوشتی هستند. تعداد شاغلان در زیربخش پرورش مرغ گوشتی بیش از 58 هزار نفر در پرورش مرغ مادر حدود 10هزار نفر و در جوجه‌کشی حدود 3 هزار نفر است.
براساس آمار، در سال 1397 تعداد 225/ 1 میلیارد جوجه‌ریزی در مزارع پرورش جوجه گوشتی صورت گرفته که یک میلیارد قطعه از آن مربوط به آمیخته تجاری راس (Ross) (به‌عنوان گسترده‌ترین آمیخته تجاری گوشتی در کشور)، آربوراکرز Arbor Acres، کاب (Cobb) و هوبارد (Hubbard) بوده است.
به طورکلی، به دلیل کمبود نقدینگی ناشی از ضرر و زیان طولانی‌مدت، مرغداران برای خرید نهاده‌های مورد نیاز از جمله خوراک و جوجه یک‌روزه معمولا به واسطه‌ها گرایش می‌یابند و برای فروش محصول نهایی نیز ناگزیر به فروش مدت‌دار به همین واسطه‌ها هستند. به طورکلی واسطه‌ها نقش پررنگی در فرآیند تولید و توزیع گوشت مرغ دارند که بخشی از هزینه‌های مرغداران مربوط به دریافتی این واسطه‌ها است.
با توجه به لزوم افزایش بهره‌وری و حذف واسطه‌ها، یکی از راهکارهای اساسی ایجاد برنامه‌ریزی و مدیریت یکپارچه با هدف کاهش نوسانات قیمت نهاده‌ها و محصول و نیز کنترل بهتر پرورش از طریق راه‌اندازی سیستم‌های تولیدی یکپارچه است. در این سیستم، تمامی حلقه‌های زنجیره تولید گوشت مرغ اعم از پرورش اجداد، مادر، جوجه گوشتی، واحد جوجه‌کشی، کشتارگاه و کارخانه‌های خوراک و مکمل و همچنین توزیع محصول تحت برنامه‌ریزی جامع و یکپارچه قرار می‌گیرند. فعالیت در قالب زنجیره یکپارچه برای همه اجزای زنجیره سودآور است.
نقش واسطه‌ها در ترغیب مرغداران برای تولید جوجه گوشتی با وزن بالا نیز قابل توجه است. خوشبختانه در حال حاضر در سطح کشور حدود 44 شرکت زنجیره‌ای تولید گوشت مرغ با ظرفیت بالقوه تولید سالانه حدود 700هزار تن گوشت مرغ فعالیت دارند. در این قالب، 197 واحد مادر گوشتی به ظرفیت حدود 9میلیون قطعه، 50 واحد کشتارگاه صنعتی به ظرفیت کشتار حدود 186 هزار قطعه مرغ در ساعت، 46 واحد کارخانه خوراک دام و طیور با توان تولید حدود 2/ 3میلیون تن خوراک آماده در سال، 52واحد کارخانه جوجه‌کشی به ظرفیت حدود 73 میلیون تخم‌مرغ در هر دوره و تعداد 1800 واحد مرغداری گوشتی به ظرفیت تولید بیش از 164 هزار تن مرغ زنده در هر دوره فعالیت دارند که فعالیت خود را از اواسط سال 1394 آغاز کردند.
پرورش جوجه گوشتی و تولید گوشت مرغ یکی از ارکان اصلی تامین مواد غذایی و امنیت غذایی برای جامعه است. حجم قابل توجه سرمایه‌گذاری و نرخ بالای اشتغال از یکسو و اقبال عمومی به مصرف گوشت مرغ از سوی دیگر، گوشت مرغ را در کشور به محصولی استراتژیک تبدیل کرده است. طی سال‌های اخیر کشور ما در زمره ده کشور پیشرو در تولید گوشت مرغ در جهان قرار گرفته است؛ هرچند این فعالیت تولیدی به دلایل مختلفی از جمله، کوچک و قدیمی بودن برخی واحدهای تولیدی، فقدان دانش تخصصی در برخی موارد، نبود برنامه‌ریزی‌های جامع و یکپارچه، الگوی مصرف نامناسب و.... در مقایسه با کشورهای پیشرفته بهره‌وری پایین‌تری دارد. یکی از جنبه‌های مهم پایین‌بودن بهره‌وری تولید در کشور، بالابودن سن پرورش و کشتار جوجه‌های گوشتی است که پیامدهای منفی نظیر افزایش ضریب تبدیل خوراک، مصرف بیشتر نهاده‌های دامی به‌خصوص ذرت و کنجاله سویا، احتمال بیشتر بروز بیماری، تلفات و مصرف آنتی‌بیوتیک و افت کیفی لاشه را مطرح می‌سازد. همچنین به دلیل بازارپسند نبودن این محصول با وزن بالا در بازارهای منطقه‌ای و جهان، فرصت صادرات از کشور سلب می‌شود. بی‌تردید می‌توان با اتخاذ تصمیمات و انجام برخی اقدامات و برنامه‌ریزی‌ها، موجبات تغییر این الگوی تولید را اصلاح و متعاقبا موجبات ارتقای این فعالیت تولیدی را فراهم کرد.
در ساختار فعلی تولید گوشت مرغ در کشور، مرغداری‌ها به‌دلیل کمبود نقدینگی برای تامین نهاده‌ها دچار مشکلاتی هستند. همچنین مرغداران همواره با معضلاتی نظیر بروز بیماری‌ها و نوسانات شدید قیمتی بازار روبه‌رو بوده‌اند و از این رو ریسک بالایی را تحمل می‌کنند. علاوه بر این، فروش و عرضه محصول در یک فرجه زمانی کوتاه و نبود ثبات قیمتی در بازار نیز آنها را بیش از پیش آسیب‌پذیر می‌کند. همه این دغدغه‌ها، زمینه را برای تمایل مرغدار به بازار واسطه‌گری و توسل به دلالان بالا می‌برد.
با توجه به لزوم افزایش بهره‌وری و حذف واسطه‌ها، یکی از راهکارهای اساسی ایجاد برنامه‌ریزی و مدیریت یکپارچه با هدف کاهش نوسانات قیمت نهاده‌ها و محصول و نیز کنترل بهتر پرورش از طریق راه‌اندازی سیستم‌های تولیدی یکپارچه است؛ هرچند طی سال‌های اخیر اقدامات خوبی در این زمینه در کشور صورت گرفته است.
پرورش مرغ گوشتی در سنین پایین‌تر (مثلا تا 42روزگی) دارای محاسن مختلفی از جنبه پرورشی، سلامت و کیفیت محصول و نیز اقتصادی است. در این راستا، تولیدکنندگان می‌توانند طول دوره پرورش و نیز فاصله جوجه‌ریزی را کاهش دهند که این امر مستلزم سازماندهی و مدیریت فنی مناسب و ظرفیت جوجه‌ریزی و همچنین ساختمان و تاسیسات مطلوب است. همچنین، وجود ارتباط مناسب با کشتارگاه برای فراهم آوردن امکان کشتار و عدم تاخیر آن از الزامات دیگر است.
