مروری بر تحولات بنزین

حسین مقدسی/تحلیلگر مالی - اقتصادی بنزین یک کالای استراتژیک و ضروری است که همواره نقش مهمی در تمامی کشورهای دنیا داشته است. اما نقش بنزین در ایران، در چند دهه اخیر نقشی پررنگ‌تر شده است؛ چنانکه مسائل مختلفی در قالب قانون بودجه با بنزین گره خورده است و بر اهمیت این کالا افزوده شده است. در ادامه، ماجرای این در‌هم‌تنیدگی و وضعیت بنزین در چند دهه اخیر را مرور خواهیم کرد.

ارتباط بنزین، یارانه‌ها و کسری بودجه

آذر سال 1387، طرح هدفمندی یارانه‌ها توسط دولت دهم اجرایی شد و قیمت حامل‌های انرژی به قیمت بین‌المللی نزدیک شد. در پی این قانون مقرر شد نیمی از درآمد حاصله تحت عنوان یارانه نقدی به خانوار‌های کشور پرداخت شود و نیمی دیگر صرف عمران و توسعه کشور شود. در نتیجه، یارانه ماهانه 45هزار تومانی در آن سال به 20میلیون خانوار پرداخت شد. از سال 87، بندی در لایحه بودجه پدید آمد که دولت را موظف به پرداخت یارانه‌ها به خانوار نمود و از طرف دیگر منبع تامین این هزینه را از فروش حامل‌های انرژی در نظر گرفت. در بودجه سال 1403، اندازه بخش هدفمندی یارانه‌ها در حدود 750همت در نظر گرفته شده است که 330همت آن مربوط به یارانه‌های نقدی است. این بدان معناست که طبق قانون هدفمندی یارانه‌ها، فروش حامل‌های انرژی توسط دولت باید 660همت باشد تا با نیمی از آن بتواند یارانه‌های نقدی را به خانوار پرداخت کند.

این در حالی است که با فرض فروش روزانه 115میلیون لیتر بنزین در ایران به قیمت‌های کنونی، دولت سالانه در حدود 120همت کسب درآمد از محل فروش بنزین دارد. این عدد به معنای کسری 210همتی تا عدد 330همت و کسری 540همتی تا قانون هدفمندی یارانه‌هاست. این بدان معناست که دولت تعهد پرداخت یارانه‌های نقدی را بالا برده است ولی در طرف مقابل منابع را تغییری نداده است. برای آنکه بزرگی و اثر این کسری بودجه را درک کنیم، باید در نظر گرفت که این عدد با بودجه عمرانی تحقق‌یافته 1402 برابری می‌کند و همچنین اگر این کسری بودجه منجر به چاپ پول شود، می‌تواند تورمی 15 الی 20درصدی به ارمغان آورد.

قیمت تعدیل‌شده بنزین در ایران

با توجه به آنکه ما در ایران همواره با تورم‌های دورقمی مواجه هستیم، مقایسه قیمت‌ها کاری دشوار به نظر می‌رسد. در محاسبات مالی-اقتصادی برای سنجش ارزش واقعی قیمت‌ها در گذر زمان، قیمت‌ها را با تورم تعدیل می‌کنیم. به آن معنا که محاسبه می‌کنیم 1000تومان در سال 70، ارزشی معادل چند تومان امروز را داشته است. به همین ترتیب می‌توان قیمت بنزین را نیز تعدیل کرد. اگر قیمت‌های تاریخی بنزین را با تورم تعدیل کنیم و به ارزش فعلی برسانیم، پایین‌ترین ارزش بنزین از سال 70 تاکنون مربوط به سال‌های اخیر است. در قبل از آن پایین‌ترین قیمت مربوط به سال 73، در حدود 2000تومان (به نرخ امروز) بوده است. از سال 77 تا 86 کمترین قیمت بنزین در حدود 3700تومان رقم خورده است.

در جریان افزایش قیمت‌های بنزین در سال 86 ارزش فعلی قیمت بنزین آزاد به حدود 16هزار تومان رسید و در سال 89 رکورد 17780در بنزین آزاد و رکورد 10هزار تومانی بنزین سهمیه‌ای (با توجه به ارزش امروز پول) رقم خورد. در جریان سال 98 ارزش فعلی قیمت بنزین به نزدیکی 14هزار تومان افزایش یافت. این بدان معناست که بار قیمتی بنزین 400و 700 تومانی در سال‌های 86 و 89 مانند بنزین 17-16هزار تومانی در سال 1403 است. البته باید توجه داشت که نسبت به سال 86اقتصاد ایران در سال 1403 در حدود 20درصد کوچک‌تر شده است. این نشان می‌دهد گرچه 17هزار تومان امروز معادل 400تومان سال 86 است، اما از آنجا که اقتصاد ما کوچک‌تر شده است، مردم توان خرید پایین‌تری نسبت به سال 86 دارند.

همچنین لازم به ذکر است که در طول 33سال گذشته، میانگین قیمت بنزین سهمیه‌ای و تک‌نرخی 4560تومان، و میانگین ارزشی قیمت بنزین آزاد پس از هدفمندی یارانه‌ها در حدود 10هزار تومان بوده است. به طور کل می‌توان چنین نتیجه گرفت که در شرایط کنونی، قیمت 1500تومانی بنزین در 1403 پایین ترین ارزش قیمتی تاریخی آن بوده است. همچنین قیمت 3000تومانی بازار آزاد برای اولین بار در زیر ارزش قیمت تک‌نرخی بنزین (قبل از هدفمندی یارانه‌ها) قرار گرفته است. با توجه به قیمت تعدیل‌یافته بنزین، این‌چنین برداشت می‌شود که قیمت بنزین در سال 1403کمترین حد قیمت بنزین در 33 سال گذشته است.