شرایط معیشتی ایرانیان در سال‌های گذشته چه تغییری کرده است؟
ترسیم جزئی وضعیت رفاهی
تابع رفاه سن
مرکز آمار ایران در «گزارش تحلیلی شاخص رفاه اجتماعی سن» به محاسبه این شاخص اجتماعی در ایران پرداخته است. یکی از موضوعات مهم و قابل‌توجه برای سیاستمداران و اقتصاددان، چگونگی توزیع درآمد در جامعه و میزان رفاه موجود در آن است. در واقع سعی بر آن است تا با اندازه‌گیری این موضوعات اساسی، دید روشنی نسبت به شرایط فعلی جامعه به دست بیاید و سپس بتوان با استفاده از آنان در جهت افزایش رفاه در یک جامعه قدم برداشت. «آمارتیا سن»، اقتصاددان برنده جایزه نوبل، از جمله کسانی است که در زمینه مطالعات اقتصاد رفاه قدم‌های بزرگی برداشته‌اند. نگاهی به کارنامه او نشان می‌دهد که مطالعات قابل‌توجهی در مورد موضوعاتی مانند قحطی و توسعه کشورهای جهان سوم انجام داده و در این زمینه شاخص‌های بسیاری در زمینه سنجش نابرابری اجتماعی و مقایسه رفاه بین جوامع تدوین کرده است.
می‌توان گفت یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها در این زمینه آن است که چرا افزایش درآمدها در مواقع بسیاری منجر به بهبود توانمندی افراد و به عبارتی حس توسعه‌یافتگی نمی‌شود؟ سن معتقد است که برابر شدن درآمدها و سایر منابع مورد تاکید جریان‌های مختلف اقتصادی صرفا از این جنبه که به برابر شدن فرصت‌ها و سپس توانمندی‌ها کمک می‌کند مهم است؛ به همین دلیل نمی‌توان درآمد را به عنوان تنها معیار در بحث سیاست اجتماعی مورد توجه قرار داد. یکی از شاخص‌های ارائه‌شده توسط او در زمینه بررسی رفاه مردم یک جامعه تابع رفاه سن است. این تابع به دلایلی مانند در‌برگیری معیارهای توزیع درآمد و همچنین دخیل کردن درآمد سرانه افراد وضعیت کلی جامعه را در بر می‌گیرد و دارای نواقص توابع مشابه دیگر نیست.
رفاه در سال تحریم
گزارش مرکز آمار، شاخص رفاه اجتماعی سن در ایران را در سال‌های 1397 تا 1401 محاسبه کرده است. با توجه به فرازوفرودهای اقتصاد ایران در سال‌های گذشته این شاخص نیز تحت‌تاثیر قرار گرفته و با تغییراتی همراه بوده است. اولین سال محاسبه این شاخص سال 1397، یعنی سال آغاز موج جدید تحریم‌های اقتصادی علیه ایران، است. در پاییز آن سال آمریکا از برجام خارج شده و اقتصاد ایران تحت‌تاثیر شرایط جدید قرار گرفت و با موج تازه‌ای از نااطمینانی‌ها مواجه شد. البته این تحولات مربوط به نیمه دوم سال مذکور است؛ نگاهی به شاخص سن در 5 سال گذشته نشان می‌دهد که این شاخص در سال 1397 چه در مناطق شهری و چه در مناطق روستایی بیشترین میزان خود را داشته و به صورت کلی با رشد مثبت نسبت به سال پایه 1400 مواجه بوده است.
با‌این‌حال در سال بعدی، یعنی در سال 1398، این شاخص افت کرد و هم در مناطق شهری و هم در مناطق روستایی نسبت به سال پایه 1400 منفی بوده است. می‌توان گفت اقتصاد ایران در سال 1398 همچنان تحت‌تاثیر نااطمینانی‌های بهوجودآمده در سال قبل بود؛ علاوه بر آن، قیمت سوخت نیز در این سال افزایش یافت. رشد منفی این شاخص در سال بعدی، یعنی سال 1399، نیز هم در مناطق شهری و هم در مناطق روستایی تداوم یافت. با‌این‌حال رشد منفی این شاخص تداوم نیافت و در سال 1400 این شاخص هم در مناطق شهری و هم در مناطق روستایی با رشد همراه بود و رفاه در این سال افزایش یافت.
تاثیر تغییرات ارز ترجیحی بر شاخص سن
یکی از نکات قابل‌توجه در تغییرات شاخص رفاه سن در سال 1401 رخ داده است. با وجود تداوم تحریم‌ها و اوضاع نابسامان اقتصاد کلان کشور در این سال، شاخص رفاه سن در این سال نسبت به سال پایه 1400 هم در مناطق شهری و هم در مناطق روستایی با رشد همراه بوده و به عبارتی شاهد افزایش رفاه در این سال هستیم. می‌توان گفت دلیل اصلی این افزایش رفاه کاهش نابرابری در جامعه بوده است. نابرابری درآمدی در سال گذشته، تحت‌تاثیر تجمیع یارانه‌های نقدی و اعطای این یارانه به 9 دهک درآمدی کاهش یافت. با‌این‌حال تغییر سیاست ارز ترجیحی موجب شد تورم به‌خصوص در گروه کالاهای خوراکی شعله‌ور شده و رفاه را کاهش دهد.
با‌این‌حال این شاخص نشان می‌دهد در زورآزمایی میان کاهش نابرابری و افزایش تورم، کاهش نابرابری پیروز میدان بوده و موجب شده رفاه در این سال بر اساس شاخص سن افزایش یابد. بررسی تجربه سال‌های گذشته در مورد رفاه ایجادشده توسط یارانه نقدی نشان می‌دهد که اعطا یا افزایش آن در شرایط تورمی کشور تنها در کوتاه‌مدت موجب افزایش رفاه مردم می‌شود و تورم با سرعت چشمگیری این رفاه را درو می کند.بسیاری از کارشناسان معتقدند آنچه اعداد می‌گویند با آنچه مردم احساس می‌کنند می‌تواند متفاوت باشد. برای مثال تحولات ایجادشده در صحنه اقتصاد 1401 موجب شده افزایش رفاه مردم در این سال چندان به نظر خودشان واقعی به نظر نرسد. برای مثال شوک ارزی نیمه دوم این سال موجب شده قدرت خرید خانوارهای ایرانی به صورت قابل‌توجهی کاهش پیدا کند. به عبارتی تحولات عرصه اقتصاد کلان کشور در سال گذشته باعث شده تاثیرات رفاهی بهوجودآمده در اثر اعطای یارانه نقدی در همان سال ابتدایی از نظر مردم پنهان بماند.
