الگوی توسعه روستایی معرفی شد
تمرکززدایی به سبک هند
اولویت اصلی برنامه پنج‌ساله هفتم توسعه کشور «رشد اقتصادی توأم با عدالت» تعیین شده است. یکی از مصادیق بارز تحقق این اولویت، توسعه یکپارچه روستایی و عشایری است؛ موضوعی که حتی در برخی اسناد برنامه‌های توسعه کشور بنا به دلایل مختلف کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
مرکز پژوهش‌های مجلس در یک گزارش و به‌منظور پوشش این ضعف، با مطالعه اسنادی، طرح‌ها و اقدام‌های ناظر بر توسعه روستایی کشور هند، به‌عنوان یکی از کشورهای موفق در زمینه توسعه روستایی را بررسی کرد. از مهم‌ترین اقدامات دولت هند در زمینه توسعه روستایی که می‌توان از آن درس گرفت، شامل اتخاذ رویکرد یکپارچه، متوازن و مکان‌محور در توسعه روستاها و تمرکز بر کاهش شکاف‌های شهری-روستایی، تمرکززدایی از شهرها و توسعه روستایی براساس مشارکت و دخالت مستقیم مردم و گروه‌های خودگردان محلی اعم از جوانان، کارآفرینان، زنان و اقشار فقیر و اولویت به اشتغال و تولید پایدار و فراگیر در برنامه‌ها با تمرکز بر اقشار فقیر و کشاورزان خرد بوده است.
توسعه روستایی در هند
کشور هند با جمعیتی بالغ بر یک‌‌میلیارد و ۴۰۲میلیون نفر، دومین کشور پرجمعیت جهان، پس از چین محسوب می‌شود که به‌گفته بانک جهانی، بیش از ۶۵درصد جمعیت آن در مناطق روستایی ساکن هستند. از این رو توجه به رشد و توسعه مناطق روستایی، همواره مورد تاکید دولت هند بوده است و دولت‌های مختلف این امر را در برنامه‌های پنج‌ساله توسعه نشان داده‌اند. به‌عبارتی از ســال ۱۹۵۱ که اولین برنامه پنج‌ساله توسعه به تصویب رسید، تا سال ۲۰۲۲، سیزده برنامه پنج‌ساله توسعه در هند مصوب و اجرایی شده است. دولت‌های مختلف در این سال‌ها با اولویت قرار دادن موضوع توسعه روستایی، طرح‌های ویژه‌ای را با هدف فقرزدایی، توسعه زیرساخت‌ها، کاهش شــکاف شهر و روستا، اشــتغال‌زایی، افزایش درآمد روستاییان و به طور‌کلی ارتقای کیفیت زندگی و بهبود محیط زیست در مناطق روستایی، طراحی و اجرا کرده‌اند.
کشور هند ازجمله کشورهایی است که در زمینه توسعه یکپارچه روستایی موفقیت‌های چشمگیری داشته است؛ به صورتی‌که براساس شاخص جهانی فقر چندبعدی در سال ۲۰۲۰، با اجرای موفقیت‌آمیز سیاست‌های حمایت اجتماعی در کشور هند، ۲۷۳میلیون نفر از مردم هند در یک دوره ۱۰ساله از فقر چندبعدی خارج شدند. یکی‌از دلایل این موفقیت، توجه ویژه به امر توسعه روستایی در برنامه‌های پنج‌ساله توسعه کشور هند است. یکی‌از طرح‌های موفق در زمینه ایجاد اشتغال پایدار برای کشاورزان خرد و فقرای روستایی در کشور هند، «قانون ملی ضمانت اشتغال روستایی مهاتما گاندی» است.
در این طرح ضمن توجه به رویکرد اجتماع‌محوری از پایین به بالا و مبتنی بر مشارکت جامعه محلی، تقاضامحوری مبتنی بر بازار عرضه و تقاضای نیروی کار و مهارت‌پروری در فرآیند ایجاد اشتغال، تهیه بانک اطلاعاتی طرح‌ها، تضمین حقوق و دستمزد کارگران به شیوه عادلانه، حسابرسی اجتماعی اثربخش، پاسخگویی و رسیدگی به شکایات و برقراری سیستم الکترونیکی مدیریت منابع مالی، مدنظر قرار گرفته است.
«ماموریت ملی معیشت روستایی» از دیگر برنامه‌هایی است که در راستای فراهم کردن فرصت‌های معیشتی پایدار برای روستاییان به‌ویژه گروه‌های عقب‌نگه‌داشته‌شده یعنی خانوارهای زیرخط فقر، کشاورزان خرد و زنان، اجرا شده است. این برنامه علاوه بر تامین خدمات مالی و معیشتی، تاکید زیادی بر مهارت‌آموزی، خوداشتغالی و توانمندسازی روستاییان دارد. ویژگی قابل‌توجه دیگر این طرح، حمایت و پشتیبانی مستمر از افراد عقب‌نگه‌داشته‌شده از طریق گروه‌های خودیار تا رسیدن به افزایش درآمد و خروج از فقر مطلق است.
تمرکززدایی در توسعه روستایی
توسعه روستایی یکپارچه در کشور هند از سال ۱۹۷۵ با تمرکز بر فقرزدایی، تامین نیازهای معیشتی روستاییان، ایجاد فرصت‌های شغلی، افزایش سطح درآمد روستاییان، بهبود کیفیت زندگی و توانمندسازی روستاییان، در دستور کار برنامه‌ریزان این کشور قرار گرفته است. وزارت توسعه روستایی کشور هند به‌عنوان متولی اصلی و اجرایی فعالیت‌های عمرانی و توسعه‌ای در مناطق روستایی، نقش محوری در راهبرد کلی توسعه این کشور ایفا می‌کند. چشم‌انداز و ماموریت اصلی این وزارتخانه، رشد پایدار و فراگیر روستاهای هند از طریق اجرای یک راهبرد چندجانبه برای ریشه‌کنی فقر است.
در این راستا، طرح‌ها و اقدام‌های ویژه‌ای با هدف اشتغال‌زایی، افزایش فرصت‌های معیشتی، فراهم کردن مسکن و توسعه زیرساخت‌های رشد برای اقشار محروم جامعه در مناطق روستایی، در برنامه‌های پنج‌ساله توسعه کشور هند پیش‌بینی شده است. همچنین به منظور حصول اطمینان از اینکه همه گروه‌ها و اقلیت‌ها، به‌ویژه فقرای روستایی، از ثمرات اجرای برنامه‌های مختلف بهره‌مند می‌شوند، ایجاد دارایی‌های مولد، آموزش‌های خوداشتغالی و تامین زیرساخت اجتماعی و اقتصادی اساسی (بهداشت، آموزش، آب آشامیدنی، مسکن و جاده)، در محور برنامه‌های توسعه روستایی کشور هند قرار گرفته‌اند. یکی از نکات مهم و حائز اهمیت در نظام دولت هند، اجرای طرح‌ها و برنامه‌های مختلف با ساختار سه‌مرحله‌ای ملی، ایالتی و منطقه‌ای و با تاکید بر مشارکت مردم و گروه‌های خودگردان محلی است.
در این راستا وزارت توسعه روستایی هند و دولت‌های ایالتی، امور مرتبط با واگذاری اختیارات اداری و مالی لازم را از طریق موسسه‌ها در ســطح ناحیه، بلوک و روستا پیگیری می‌کنند. واگذاری امور مختلف همچون اجرای برنامه‌های فقرزدایی، ترویج کشاورزی، بهسازی اراضی، مدیریت آب، توسعه آبخیزداری و مسکن روستایی به سطوح محلی، زمینه مشارکت دستاندرکاران و ذی‌نفعان توسعه روستایی را در سطوح مختلف فراهم کرده است. اهتمام برای ترویج و توسعه نهادهای محلی همچون تعاونی‌ها و گروه‌های خودیار نیز در راستای تقویت خوداتکایی و توانمندسازی روستاییان برای مشارکت در برنامه‌های مربوط به خود مورد توجه بوده است.
درس‌های توسعه روستایی هند برای ایران
با توجه به در پیش بودن تدوین برنامه هفتم توسعه، با مرور کلی درس‌آموخته‌ها و دستاوردهای موفق کشور هند در زمینه توسعه روستایی و توجه به زمینه‌ها و مسائل مشترک بین کشور ایران و هند، می‌توان به محورهای کلیدی که باید مدنظر قانون‌گذاران و سیاستگذاران در زمینه توسعه روستایی کشــور در برنامه هفتم قرار گیرد، رسید. براساس تجارب کشور هند، مرکز پژوهش‌ها پیشنهاد می‌دهد احکام پیشنهادی برای برنامه هفتم توسعه در حوزه توسعه روستایی بر پایه چهار محور «اشتغال و معیشت پایدار و فقرزدای روستایی-عشایری»، «آبرسانی مناطق روستایی»، «تامین مسکن روستایی» و «تولید کشاورزی پایدار و حمایت از کشاورزان خرد و کوچک» تدوین شود. در زمینه اشتغال و معیشت پایدار و فقرزدایی، برنامه‌های مذکور باید براساس نیازها و ظرفیت‌های اقتصادی مناطق و مبتنی‌بر رویکرد تقاضامحور، فقرزدا، مهارت‌پرور و اجتماع‌محور و ممانعت از تخریب اراضی کشاورزی و منابع طبیعی طراحی شوند.
در موضوع آبرسانی مناطق روستایی نیز باید زمینه استفاده مجدد از پساب‌های تصفیه‌شده در مناطق روستایی برای استفاده مجدد در کشاورزی فراهم شود. همچنین بخشی از اعتبارات آبرسانی روستایی باید برای مقابله با آلودگی‌های شیمیایی و باکتریولوژیک در مناطق دارای اولویت که وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی شناسایی کرده است، اختصاص یابد. در زمینه تامین مسکن روستایی نیز فراهم‌سازی زمینه مشارکت سازمان‌های غیردولتی، موسسه‌های خصوصی و گروه‌های خودگردان روستایی در تامین منابع و تسهیلات مالی و ارائه خدمات فنی و مشاوره‌ای، استفاده از الگوی مشارکت عمومی - خصوصی برای طراحی و اجرای طرح‌های ایجاد و توسعه امکانات رفاهی و زیربنایی در مناطق روستایی باید مدنظر قرار گیرد.
در زمینه کشاورزی نیز پیش‌بینی مشوق‌هایی از قبیل بیمه تمام رایگان و اعطای تسهیلات ارزان‌قیمت با بازپرداخت طولانی‌مدت به کشاورزان برای بهره‌گیری از فناوری‌های مدرن و هوشمند همچون اینترنت اشیا و سنجش از راه دور در مزارع و باغات، اختصاص بخشی از اعتبارات به ترویج و توسعه شیوه‌های مدیریت کارآمد و پایدار آب با تمرکز بر روش‌های دیم و جمع‌آوری آب باران و تغذیه آب زیرزمینی می‌تواند بسیار موثر باشد.
