مرکز پژوهش‌های مجلس بررسی کرد
افزایش تجاری‌سازی دانش در ایران
با وجود آنکه در سال‌های گذشته روند این شاخص ایران رو به بهبود بوده اما این جایگاه کافی به نظر نمی‌رسد. از آنجایی که توسعه اقتصادی از طریق نوآوری به مثابه یک فرایند پویا هدایت می‌شود بهبود جایگاه کشور در زمینه نوآوری از اهمیت بالایی برخوردار است. به همین دلیل پیشنهاد می‌شود سیاست‌های تشویقی در جهت افزایش هزینه بخش خصوصی در تحقیق و توسعه اتخاذ شود. همچنین سیاست‌های حمایتی برای آموزش‌های در حین کار و آموزش‌های رسمی کارکنان در بخش خصوصی و دولتی، ارتقای همکاری و ارتباط صنعت و دانشگاه و صنعت، افزایش حمایت از حقوق مالکیت فکری و تسهیل انتقال بین‌المللی فناوری در این مسیر از اهمیت بالایی برخوردار است. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش «ارزیابی جایگاهی ایران در شاخص جهانی نوآوری» به بررسی ابعاد مختلف این مساله پرداخته است.
بر اساس تعریف این گزارش نوآوری به معنای خلق و تجاری‌سازی دانش جدید است؛ همچنین معرفی و کاربرد روش‌های جدید و بهبودیافته در انجام کارها نیز تعریف می‌شود. جوزف شومپیتر به عنوان فردی که تاثیر زیادی بر نظریه‌های نوآوری گذاشته است در این باره استدلال می‌کرد که توسعه اقتصادی از طریق نوآوری به مثابه یک فرآیند پویا هدایت می‌شود که در آن، فناوری‌های جدید جایگزین فناوری‌های قدیمی می‌شوند؛ به این فرآیند تخریب خلاق گفته می‌شود. فهرست پیشنهادی او شامل 5 مرحله است. معرفی محصولات جدید، معرفی روش‌های جدید تولید، گشایش بازارهای جدید، توسعه منابع جدید تامین مواد خام یا سایر نهاده‌ها و در نهایت ایجاد ساختارهای جدید بازار در یک صنعت، مراحل مذکور هستند.
می‌توان گفت نوآوری، دلیل نهایی بهبود عملکرد شرکت‌هاست. برای مثال از طریق کاهش هزینه‌ها یا افزایش تقاضای یک محصول یا فرآیند جدید می‌تواند منبع مزیت بازار برای مبتکر آن باشد. در مورد نوع نوآوری‌ها در فرآیند، افزایش بهره‌وری شرکت نسبت به رقبای خود سبب کسب مزیت در هزینه می‌شود و امکان سود بیشتر در قیمت رایج بازار یا بسته به کشش تقاضا، استفاده از ترکیبی از قیمت پایین‌تر و سود بالاتر را فراهم می‌کند که سبب ترکیبی از سهم بازار و سود بیشتر نسبت به رقبا می‌شود. در مورد نوآوری محصول، شرکت می‌تواند با معرفی یک محصول جدید، مزیت رقابتی به دست آورد که به آن اجازه می‌دهد تقاضا و ارزش را افزایش دهد. شرکت‌ها همچنین می‌توانند با افزایش توانایی در نوآوری، عملکرد خود را بهبود بخشد.
اهمیت حقوق مالکیت
این گزارش بیان می‌کند که حفظ حقوق مالکیت فکری، یک عامل مهم در نوآوری است. باتوجه به اینکه نتایج تحقیقات و فناوری‌های جدید اغلب جنبه‌های یک کالای عمومی را دارند، پس از انتشار فناوری، کاربران را نمی‌توان از دسترسی به نوآوری منع کرد. در چنین مواردی، شرکت نمی‌تواند از تمام مزایای حاصل از نوآوری خود بهره‌مند شود، که این مساله انگیزه سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های نوآورانه را کاهش می‌دهد. بنابراین توانایی حفاظت از نوآوری خود بهره‌مند شود، که انگیزه سرمایه‌گذاری در فعالیت نوآورانه را کاهش می‌دهد. بنابراین توانایی حفاظت از نوآوری‌ها تاثیر مهمی بر فعالیت نوآوری خواهد داشت.
جزئیات جایگاه ایران در شاخص نوآوری
بررسی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس بیانگر آن است که ایران در شاخص جهانی نوآوری سال 2022 با امتیاز 9/ 32 در جایگاه 53 از میان 132 کشور جهان قرار دارد. روند رتبه و امتیاز ایران در شاخص جهانی نوآوری طی سال‌های 2014 تا 2022 صعودی بوده و امتیاز 1/ 26 و رتبه 120 در سال 2014 به امتیاز 9/ 32 و رتبه 53 در سال 2022 ارتقا یافته است. به عبارت دیگر، طی سال‌های گذشته روند شاخص جهانی نوآوری ایران رو به بهبود بوده. اما جایگاه 53 ایران بین 132 کشور کافی به نظر نمی‌رسد و باید برای ارتقای نوآوری در کشور تلاش بیشتری صورت بگیرد.
امتیاز و رتبه ایران در زیرشاخص ورودی نوآوری نیز طی سال‌های 2014 تا 2019 صعودی بوده و از امتیاز 2/ 33 و رتبه 107 در سال2014 به امتیاز 5/ 36 و رتبه 73 در سال 2022 ارتقا یافته است. به عبارت دیگر، طی سال‌های گذشته روند این زیرشاخص ارتقا یافته و یکی از نقاط قوت کشور در شاخص جهانی نوآوری است. بر اساس شاخص جهانی نوآوری، ایران منابع ورودی نوآوری را به نسبت کارآ به محصولات خروجی نوآوری تبدیل می‌کند. ایران با ورودی‌های کمتر نسبت به اقتصادهای پردرآمدی مانند لاتویا و کروات دارای خروجی‌های قابل مقایسه با آن‌هاست. علاوه بر این، ایران در رکن نهادها با امتیاز 1/ 31 رتبه 131، در رکن سرمایه انسانی با امتیاز 35 رتبه 54، در رکن زیرساخت با امتیاز 1/ 41 رتبه 75، در رکن پیچیدگی بازار با امتیاز 8/ 56 رتبه 11، و در رکن خروجی خلاقانه با امتیاز 8/ 31 رتبه 33 را داراست. به طور کلی می‌توان گفت جایگاه ایران در ارکان فرعی خلق دانش و دارایی‌های نامشهود نسبت به سایر ارکان فرعی مناسب‌تر است و در ارکان فرعی تحقیق و توسعه و تاثیر دانش وضعیت متوسطی دارد، اما جایگاه ایران در ارکان فرعی کارکنان دانشی، پیوندهای نوآوری، جذب دانش و انتشار دانش مناسب نیست.
تلاش برای افزایش نوآوری
بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، رهبران نوآوری و اقتصادهایی که در دهه گذشته مرتبا در رتبه‌های شاخص جهانی نوآوری پیشرفت کرده‌اند دارای نظام‌های نوآوری پویا هستند و در تبدیل ورودی‌های نوآوری به خروجی، کارآیی دارند. تبدیل سرمایه‌گذاری‌های یک اقتصاد در فعالیت‌های نوآورانه در قالب تحقیق و توسعه، آموزش و زیرساخت‌های مستحکم و موسسات حامی فعالیت‌های نوآورانه به خروجی‌های نوآوری کار ساده‌ای نیست. برخی اقتصادها در تبدیل موثر ورودی‌های نوآوری به خروجی برتر هستند. در میان اقتصادهای گروه پردرآمد، سوئیس دارای رتبه نخست، ایالات متحده دارای رتبه دوم و سوئد دارای سومین رتبه است. بررسی‌های این گزارش نشان می‌دهد چندین اقتصاد پردرآمد نیز وجود دارند که برای آوردن تعادل بهتر بین سطح سرمایه‌گذاری و سطح نتایج نوآوری‌شان تلاش می‌کنند. این گروه به ویژه شامل تولیدکنندگان و صادرکنندگان نفت و گاز طبیعی است. در این میان امارات متحده عربی دارای رتبه 31 و بحرین دارای رتبه 72 است.
مسیر ارتقای جایگاه
این گزارش پیشنهاد می‌کند به منظور توسعه فناوری و نوآوری در کشور و ارتقای جایگاه ایران در شاخص جهانی نوآوری، اتخاذ سیاست‌های تشویقی افزایش هزینه‌کرد بخش خصوصی در تحقیق و توسعه، سیاست‌های حمایتی برای آموزش‌های در حین کار و آموزش‌های رسمی کارکنان در بخش خصوصی و دولتی، ارتقای همکاری و ارتباط صنعت و دانشگاه، افزایش همکاری‌های بین‌المللی در تحقیق و توسعه در دانشگاه و صنعت، افزایش حمایت از حقوق مالکیت فکری و تسهیل بین‌المللی فناوری در دستور کار سیاستمداران در دولت و قانون‌گذاران در مجلس شورای اسلامی قرار گیرد.
