ضرورت مساله

در خانواده‌های ایرانی، معمولا مرد (پدر) سرپرست خانواده محسوب می‌شود. اما تحت شرایطی، چنین مسوولیتی بر عهده زنان (مادر) قرار می‌گیرد. امروزه پدیده خانوارهای دارای سرپرست زن به‌دلایل مختلف در ایران رو به افزایش است. اغلب این خانوارها دارای مشکلات عدیده‌ای هستند، به‌گونه‌ای‌که اخیرا افزایش زنان سرپرست خانوار به صورت معضلی اجتماعی مطرح می‌شود. این گروه از زنان اغلب با عوامل آسیب‌زایی همچون تبعیضات فرهنگی، ضعف دسترسی به فرصت‌های شغلی، بی‌سوادی یا کم‌سوادی، نداشتن درآمد مستمر و مشکلات روحی و روانی مواجهند که در صورت فقدان حمایت‌های همه‌جانبه، هزینه‌های آسیب‌زایی را به جامعه تحمیل خواهند کرد. همچنین نارسایی در برخی قوانین، ناهماهنگی بین دستگاه‌های مرتبط با زنان سرپرست خانوار و محدودیت منابع مالی به عنوان مهم‌ترین مشکلات این دسته از زنان به شمار می‌روند. در تمام برنامه‌ریزی‌ها برای توانمندسازی زنان سرپرست خانوار، باید به سطح اقتصادی خانوارهای دارای سرپرست زن توجه شود. زنان خودسرپرست نیز زیرمجموعه‌ای از زنان سرپرست خانوار هستند که تحت عنوان خانوارهای تک‌نفره با سرپرست زن در سرشماری‌ها لحاظ می‌شوند. این گروه، زنان بیوه، مطلقه یا همسران مردان مهاجر، متواری، زندانی، مفقودالاثر و نیز دخترانی که هرگز ازدواج نکرده‌اند را در بر می‌گیرد که برخی شاغل بوده یا در اثر فوت والدین از مستمری آنها استفاده می‌کنند.

 البته تعدادی از دختران و زنان هستند که از نظر اقتصادی مخارج خود را تامین می‌کنند ولی چون نزد والدین یا اقوام خود زندگی می‌کنند، در آن خانوار به عنوان سرپرست محسوب نمی‌شوند. از این رو با توجه به افزایش روزافزون این گروه از زنان، نقش نهادهای دولتی در نظام اسلامی در ساماندهی این گروه حائزاهمیت و لازم است تدابیری اتخاذ شود تا ضمن کاهش مشکلات آنها از اخلال در نظم، ثبات اجتماعی و تکمیل زنجیره آسیب‌های اجتماعی جلوگیری شود.

رشد ۸/ ۲۶ درصدی خانوارهای دارای سرپرست زن

مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در گزارشی به بررسی آماری ویژگی‌های اجتماعی-اقتصادی زنان سرپرست خانوار و خودسرپرست براساس نتایج طرح هزینه و درآمد مرکز آمار در سال‌های بین ۹۰ تا ۹۸ پرداخت. بررسی گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد که جمعیت کشور طی چند سال اخیر همواره درحال افزایش بوده است. در سال ۹۸ بیش از نیمی از جمعیت کشور (۶/ ۵۰درصد) را مردان و کمتر از نیمی از جمعیت (۴/ ۴۹ درصد) را زنان تشکیل داده‌اند. افزون بر این طی سال‌های ۹۰ تا ۹۸ جمعیت کشور به میزان ۵/ ۱۰ درصد افزایش یافته که این نسبت برای مردان و زنان به ترتیب ۸/ ۱۰ و ۲/ ۱۰ درصد است.

بنابر آمار گزارش‌های رسمی، تعداد خانوار دارای سرپرست مرد در سال ۹۸، بیش از ۲۲ میلیون خانوار و تعداد خانوار دارای سرپرست زن نیز بیش از ۳ میلیون خانوار است. خانوارهای دارای سرپرست مرد طی سال‌های ۹۰ تا ۹۸، حدود ۶/ ۲۰ درصد افزایش داشته‌اند ولی در مورد تعداد خانوارهای معمولی دارای سرپرست زن شاهد افزایش حدود ۸/ ۲۶ درصدی بوده‌ایم. نسبت زنان سرپرست خانوار به کل سرپرستان خانوار (مرد و زن) در سال ۹۰ برابر با ۱/ ۱۳ درصد و در سال ۹۸ حدود ۷/ ۱۳ درصد بوده که بر این اساس می‌توان بیان کرد این نسبت در سال ۹۸ نسبت به سال ۹۰ به میزان ۶/ ۰ درصد افزایش یافته است. علاوه بر این نسبت زنان خودسرپرست به زنان سرپرست خانوار در سال ۹۰ معادل ۳/ ۳۷ درصد و در سال ۹۸ به میزان ۵/ ۴۱ درصد بوده که بر این اساس می‌توان بیان کرد که طی دوره ۸ ساله تعداد زنان خودسرپرست درحال افزایش بوده است؛ به نحوی که طی این دوره تعداد زنان خودسرپرست حدود ۴/ ۴۱ درصد افزایش داشته است (به عبارت دیگر تعداد زنان خودسرپرست در مدت مذکور با رشد ۴/ ۱ درصدی همراه بوده است). مورد آخر اینکه نسبت جنسی (زن به مرد) طی سال‌های ۹۰ تا ۹۸ روندی صعودی داشته، به عبارت دیگر در سال ۹۰ به ازای هر ۱۰۰ سرپرست مرد حدود ۱۵ سرپرست زن وجود داشته که این نسبت در سال ۹۸ به حدود ۱۶ نفر رسیده است.  

توزیع جغرافیایی زنان سرپرست خانوار در کشور‌

در بخش دیگر این گزارش به بررسی نسبت زنان سرپرست خانوار به تعداد کل سرپرستان خانوار (مرد و زن) برحسب استان‌های کشور در سال ۹۸ پرداخته شده است. بنابر گزارش‌های رسمی در بین استان‌های کشور در سال ۹۸، سیستان و بلوچستان و گیلان با ۱/ ۲۰ درصد و همدان با ۳/ ۱۷ درصد به ترتیب بیشترین و آذربایجان غربی با ۹/ ۹ درصد، کردستان با ۱/ ۱۰ درصد و هرمزگان با ۸/ ۱۰ درصد، به ترتیب کمترین درصد زنان سرپرست خانوار را به خود اختصاص داده‌اند. از طرفی محاسبات نشان می‌دهد که تعداد زنان سرپرست خانوار در سال ۹۸ نسبت به سال ۹۰، حدود ۸/ ۲۶ درصد افزایش داشته درحالی‌که در همین بازه زمانی تعداد مردان سرپرست خانوار با حدود ۶/ ۲۰ درصد افزایش همراه بوده است که بیانگر این موضوع است که در این بازه زمانی ۸ ساله، زنان سرپرست خانوار افزایش بیشتری نسبت به مردان سرپرست خانوار داشته‌اند. تقسیم‌بندی دیگر در این گزارش، نسبت زنان خودسرپرست به زنان سرپرست خانوار برحسب استان‌های کشور در سال ۹۸ است. در بین استان‌های کشور در سال ۹۸، خراسان جنوبی با ۷۲ درصد، یزد با ۶/ ۶۲ درصد و گیلان با ۱/ ۶۲ درصد به ترتیب بیشترین و سه استان خوزستان با ۶/ ۲۱ درصد، هرمزگان با ۶/ ۲۳ درصد و ایلام با ۲۸ درصد به ترتیب کمترین درصد زنان خودسرپرست را بین کل زنان سرپرست خانوار به خود اختصاص داده‌اند. به عبارتی در ۹ استان کشور که عبارتند از: خراسان جنوبی، یزد، گیلان، مازندران، قزوین، آذربایجان‌شرقی، مرکزی، زنجان و البرز بیش از نیمی از جمعیت زنان سرپرست خانوار، خودسرپرست (تک‌نفره) هستند. در ۱۵ استان کشور نیز نسبت زنان خودسرپست در مقایسه با زنان سرپست خانوار بالاتر از نسبت آن در کشور (بالاتر از ۵/ ۴۱ درصد) است. در نهایت نسبت زنان خودسرپرست به کل خانوارهای خودسرپرست در بین استان‌های کشور در سال ۹۸ بررسی شده است. بر این اساس در بین استان‌های کشور در سال ۹۸، اردبیل با ۹۴ درصد، قم با ۵/ ۹۳ درصد و قزوین با ۵/ ۹۰ درصد به ترتیب بیشترین و هرمزگان با ۶/ ۵۶ درصد، لرستان با ۴/ ۶۵ درصد و  تهران با ۴/ ۶۶ درصد به ترتیب کمترین درصد زنان خودسرپرست را در بین کل خانوارهای خودسرپرست به خود اختصاص داده‌اند.

رشد ۱/ ۲۳ درصدی زنان شاغل سرپرست خانوار

بررسی آمار گزارش‌های رسمی در خصوص وضع فعالیت خانوارهای معمولی دارای سرپرست زن نشان می‌دهد که جمعیت فعال زن سرپرست خانوار طی سال‌های ۹۰ تا ۹۸ از ۳۵۶ هزار و ۱۱۷ نفر به ۴۳۹ هزار و ۹۸۵ نفر رسیده که بیانگر افزایش ۶/ ۲۳ درصدی است. از طرفی جمعیت شاغل زن سرپرست خانوار طی سال‌های مذکور از ۳۳۹ هزار و ۲۸۴ نفر به ۴۱۷ هزار و ۵۶۶ نفر رسیده که به معنای افزایش ۱/ ۲۳ درصدی است. همچنین در سال ۹۸ نرخ مشارکت اقتصادی برای زنان سرپرست خانوار ۵/ ۱۲ درصد و برای زنان خودسرپرست معادل ۸/ ۸ درصد بوده است. افزون بر این نرخ بیکاری برای زنان سرپرست خانوار ۱/ ۵ درصد و برای زنان خودسرپرست ۵/ ۶ درصد برآورد شده است. یکی دیگر از شاخص‌های مهم در این بخش، نرخ بیکاری زنان سرپرست خانوار است. براساس گزارش‌های رسمی در بین استان‌های کشور در سال مذکور، بیشترین نرخ بیکاری زنان سرپرست خانوار به ترتیب مربوط به بوشهر با ۵/ ۱۷ درصد، البرز با ۸/ ۱۴ درصد و سیستان و بلوچستان با ۱/ ۱۳ درصد است. علاوه بر این بیشترین نرخ مشارکت اقتصادی زنان سرپرست خانوار در سال ۹۸، به ترتیب مربوط به خراسان شمالی با ۲/ ۱۹ درصد، گلستان با ۳/ ۱۸ درصد و مازندران با ۴/ ۱۷درصد و کمترین این نرخ به ترتیب مربوط به مرکزی با ۵ درصد، خوزستان با ۱/ ۶ درصد و زنجان با ۳/ ۶ درصد است.