دکتر علی دادپی

گرچه آلودگی هوای تهران موضوع کهنه‌ای است، اما بحران اخیر فرصت خوبی برای مرور درس‌هایی است که می‌شود از آن گرفت؛ درس‌هایی که اگرچه تغییر نمی‌کنند، ولی در یادگیریشان عجله‌ای نداشته‌ایم. درس اول: هیچ بحرانی فقط یک علت ندارد. سوای دلیلی که این روزها برای آلودگی هوای تهران می‌آوریم بهتر است فراموش نکنیم که هوای تهران قبلا هم آلوده بود و این آلودگی وجود داشت به‌دلیل: تعدد خودروها در شهری که از سه جهت کوه‌ها محاصره‌اش کرده‌اند، موتورهای پرمصرف و فاقد استانداردهای جهانی، حمل و نقل عمومی ‌محدود و کم‌ظرفیت و مصرف بی‌رویه بنزینی که یارانه قیمتش را پایین نگه داشته است. همچنین افزایش جمعیت و افزایش تعداد خودروها در شهر و نابودی فضای سبز شهری در محله‌های گوناگون تهران باعث افزایش آن شده است. بحران وجود داشت و مسائل اخیر تنها جدی بودن آن‌را به رخ ما کشید.

درس دوم: فرار از حل بحران تنها تشدیدش می‌کند. طی سال‌های گذشته راه‌های بسیار زیادی برای مبارزه با آلودگی تهران پیشنهاد شد، از حذف یارانه بنزین در تهران تا خرید و نصب تجهیزات لازم برای تصفیه آن تا احداث و گسترش شبکه حمل و نقل عمومی ‌و متروی تهران. با این حال هرگز اراده لازم برای تصویب و اجرای این سیاست‌ها وجود نداشته است. ترس از آثار تورمی‌ حذف یارانه بنزین باعث شد تا در کلانشهر کشور بنزین بهایی برابر با دورافتاده‌ترین شهرها داشته باشد. گسترش شبکه حمل و نقل عمومی ‌شهری در مقاطعی با جدیت دنبال شد؛ اما هر از گاهی هم به موضوع دعوا و بحث گروه‌های سیاسی تبدیل شد و به تاخیر افتاد. زمانی که از دست رفت باعث اتلاف منابع و افزایش هزینه‌های ناشی از این آلودگی شد و بدتر آنکه حاشیه بحران را آنقدر کم کرد که با کوچک‌ترین تغییر آب‌وهوایی تهران زنگ هشدار بحران آلودگی را به صدا درآورد.

درس سوم: محدود بودن بازدهی مقررات. طرح ترافیک، روزهای زوج و فرد، محدود کردن ساعات تردد خودروها، اعلام تعطیلی مدارس و ادارات و... همه و همه بخشنامه‌هایی بوده‌اند که برای مبارزه با آلودگی هوا از طریق کنترل ترافیک شهر تهران وضع شده‌اند. هر کدام از این طرح‌ها هم در ابتدا موثر بوده‌ و از سرعت افزایش آلودگی هوا کاسته‌اند؛ اما به‌غیر از چند روز، هیچ‌کدام باعث کاهش آلودگی هوای تهران نشده‌اند. معمولا تنها چند روز کافی است تا مصرف‌کنندگان خود را با شرایط جدید تطبیق بدهند و مصرف سوخت و آلودگی هوا به میزان قبل از این بخشنامه‌ها برگردد. مانند هر عامل دیگر، مقررات همیشه تاثیر مثبت ندارند و به تنهایی کافی نیستند.

این نکته را هم نباید فراموش کرد که گرچه تشدید بحران آلودگی هوا تشدید مقررات را در پی دارد، اما تشدید مقررات به معنای اجرای کارآتر مقررات نیست. معمولا مقررات جدید و پیچیده در مرحله اجرا با مشکل مواجه می‌شوند و کارآیی خود را از دست می‌دهند. مقررات کنترل ترافیک به تنهایی برای کنترل آلودگی هوا کافی نیست.

درس چهارم: ناکارآیی قیمت واحد ملی. طی سالیان گذشته نرخ بنزین و سوخت در اقصی نقاط کشور ثابت و یارانه‌ای بوده است. این شیوه قیمت‌گذاری نه واقعیت‌های بازار، نه عوامل موثر بر تقاضا و نه هزینه‌های عرضه را در نظر می‌گیرد. این روزها باید این نکته را یادآوری کرد که تبعات محیط زیستی و آلودگی ناشی از مصرف سوخت در سراسر کشور یکسان نیست. تهران شهری است در چنبره کوه‌ها با هوایی ساکن که کمتر بادها ذرات معلق در هوای آن را جابه‌جا می‌کند. عوارض منفی مصرف بی‌رویه بنزین در این شهر با عوارض منفی همین کار در شهر کرج یا قزوین یکسان نیست؛ اما مصرف‌کننده نمی‌تواند این تفاوت را در تصمیمش در نظر بگیرد؛ چون سیگنال‌های قیمتی یکسان هستند. بحران آلودگی هوای تهران این روزها باید زنگ خطر را به صدا درآورده باشد و به مسوولان یادآوری کند که سیاست قیمت واحد ملی برای بنزین کارآ نیست. وقت آن است که قیمت‌گذاری سوخت واقعیت‌های بازار و عوارض محیط زیستی را منعکس کند.

درس پنجم: جدی گرفتن تاثیرات منفی محیط زیستی برخی سیاست‌های جایگزینی واردات. کدام خودرو مصرف بهینه‌تر و عوارض محیط زیستی کمتری دارد؟ خودروی داخلی یا خارجی؟ آلودگی هوای تهران یادآوری این حقیقت تلخ است که تنها درآمدهای نفتی خرج حمایت از تولیدکنندگان داخلی نشده‌اند. زمانی‌که این تولیدکنندگان با اطمینان به حمایت‌های دولت و محدود بودن رقابت محصولات خارجی بازار داخلی را به انحصار خود در می‌آوردند، شهروندان با سلامت خود هزینه این انحصار را می‌پردازند. آیا سیاست‌گذاران هزینه واقعی این حمایت‌ها را برای جامعه در نظر می‌گیرند؟ آیا در فقدان رقابت امیدی به ارتقای کیفیت خودروهای داخلی و استانداردهای محیط زیستی در تولید آنها هست؟ آلودگی هوای تهران به ما یادآور می‌شود که هیچ سیاستی در اقتصاد تک بعدی نیست و نمی‌توان اثرات آن‌را تک بعدی تجزیه و تحلیل کرد.

یک عامل باعث آلودگی هوای تهران نیست. سیاستی برای مبارزه با آلودگی هوای تهران موثر خواهد بود که ترکیبی از ابزارهای بازار و مقررات را به کار گیرد وگرنه مصرف‌کنندگان دلیلی برای همیاری با این سیاست‌ها نخواهند داشت و بدون این همیاری این سیاست‌ها محکوم به شکست هستند.