خروج از حلقه دنباله‏‏‌روی

دکتر علی سرزعیم* چند دهه است، قاعده بازی که در عرصه صنعت در دنیا وجود داشت تغییر کرده است. در قرن بیستم شرکت‌ها فناوری خاصی را کسب کرده و سعی می‌کردند آن را در انحصار خود نگه دارند تا بتوانند محصولات خود را با استفاده از آن فناوری ویژه تولید و به کشورهای مختلف صادر کنند. از زمانی به بعد این راهبرد تغییر کرد. آنها حاضر بودند فناوری خود را به کشورهای در حال توسعه بفروشند و کشورهای در حال توسعه خوشحال بودند که اینک می‌توانند آن محصولات را خود تولید کنند و دیگر چنین محصولاتی را وارد نکنند و حتی محصولات خود را به بازارهای هدف آن کشورهای غربی صادر کنند. کشورهای در حال توسعه از خود نمی‌پرسیدند که راز واگذاری این فناوری‌ها چیست و چرا کشورهای غربی حاضرند با دست خود بازار محصولات خود را خراب کنند؟ آیا دیوانه هستند یا از عقلانیت اقتصادی تهی شده‌اند؟

واقعیت آن است که کشورهای توسعه‌‌‌یافته نه دیوانه‌‌‌اند و نه از عقلانیت اقتصادی تهی شده‌‌‌اند، بلکه دیدگاه جدیدی پیدا کرده‌اند و آن، این است که به جای رقابت بر سر فروش محصول، پیوسته فناوری‌های جدیدی خلق کرده و آن فناوری‌ها را به کشورهای مختلف صادر کنند. در واقع کشورهای در حال توسعه پس از خرید یک فناوری زمانی به طول می‌انجامد تا روی آن مسلط شوند و با استفاده از آن دست به تولید بزنند. در این فاصله کشورهای توسعه‌‌‌یافته فناوری جدیدی را خلق کرده و با استفاده از آن فناوری، محصول جدید یا همان محصول را با هزینه کمتر و کیفیت‌‌‌ بیشتر تولید می‌کنند. پس از چندی دوباره آن کشور در حال توسعه باید هزینه اکتساب فناوری جدید را بپردازد.

راه گریز از این حلقه معیوب و دنباله‌روی تحقیرآمیز چیست؟ راه آن این است که شرکت‌های صنعتی در کشورهای در حال توسعه وظیفه خود را تنها تولید محصول تلقی نکنند، بلکه ایجاد و خلق فناوری‌های جدید را جزو وظایف اصلی خود قلمداد کنند. این امر تنها وقتی ممکن می‌شود که فعالیت تحقیق و توسعه در شرکت‌های صنعتی کشورهای در حال توسعه جدی گرفته شود و مسوولان این شرکت‌ها چنین فعالیتی را کسب‌وکاری سودآور (البته در بلندمدت) تلقی کنند.

کشورهایی که توانستند از جرگه کشورهای فقیر یا درآمد متوسط خارج شده و به جرگه کشورهای توسعه‌یافته وارد شوند کشورهایی هستند که توانستند در زنجیره ارزش جهانی به سراغ تولید محصولاتی با ارزش‌افزوده بالا بروند. این محصولات، محصولاتی پیچیده هستند که از فناوری بالایی برخوردارند. سابقا کشورهای غربی تولید این محصولات را در اختیار خود داشتند؛ اما کشورهایی همچون ژاپن و سپس کره و اینک چین توانسته‌اند با ایجاد مراکز تحقیق و توسعه به این عرصه‌ها وارد شوند و سهم بازار خوبی را به خود اختصاص دهند.

کشور ما نیز باید دست به انتخاب بزند. یک گزینه آن است که به تولید و صادرات سنتی مثل فرش، پوست و پسته از یکسو و دیگر محصولات خام مثل نفت و گاز و محصولات پتروشیمی و فولادی بسنده کنیم. راه دیگر آن است که شرکت‌های صنعتی ایران وارد رقابت با شرکت‌های نامدار جهانی در تولید محصولات با فناوری بالا شوند و برای این مقصود واحدهای تحقیق و توسعه را ایجاد کنند و جدی بگیرند. متاسفانه واحدهای تحقیق و توسعه بخش‌های پرهزینه‌ای هستند و به همین دلیل گاه دولت در هزینه‌هایی از این دست مشارکت می‌کند یا شرکت‌ها به طور مشترک چنین واحدهایی را به وجود می‌آورند. طبیعتا جزئیات این مساله در هر صنعت متفاوت است و نمی‌توان نسخه کلی عرضه کرد، ولی به‌یقین راه گریزی از جدی گرفتن فعالیت‌های تحقیق و توسعه برای رهاشدن از آن حلقه معیوب دنباله‌روی وجود ندارد.

* اقتصاددان