اسناد سخن می‌گویند/رونمایی از رای امام خمینی بعد از۴۰ سال
بالطبع پس از گذشت سه تا چهار دهه از آن زمان، درک زوایای پنهان و نکات ظریف نهفته در این اسناد خصوصا برای نسل‌هایی که آن دوران را ندیده است، نیازمند اشاراتی هرچند کوتاه در باب شرایط سیاسی و اجتماعی و وضعیت آرایش نیروهای سیاسی در انتخابات آن دوران است که کوشش می‌کنم در نهایت اختصار به این شرایط برای هر یک از این فهرست‌ها اشاره کنم.
پیش از آن تذکر چند نکته کلی را لازم می‌دانم:
۱- خوشبختانه نخستین سندی که منتشر شد - که یادداشتی بود از مرحوم یادگار امام در نقد برخی برنامه‌های صدا و سیما در سال‌های اولیه پس از پیروزی - با استقبال خوب پژوهشگران و رسانه‌ها مواجه شد به ویژه گفت‌وگوی تفصیلی جناب آقای مهندس محمد هاشمی‌رفسنجانی، ریاست وقت سازمان صدا و سیما و توضیحات کامل ایشان زمینه بهره‌مندی بیشتر مخاطبان را درباره موضوع آن سند فراهم ساخت؛ ورود روشنگرانه ایشان به موضوع را سپاسگزارم و همین جا بر صحت همه آنچه ایشان در مصاحبه خویش درباره ارتباط مستمر با دفتر امام و یادگار امام و شخص حضرت امام گفته است خصوصا اعتماد و حمایت امام از ریاست ایشان بر صدا و سیما - بهرغم مخالفت اعضای شورای سرپرستی و برخی جریانات پرنفوذ سیاسی - گواهی می‌دهم که مستندات آن در صحیفه امام منتشر شده یا در آینده همراه با مکاتبات پرشمار ایشان با امام خمینی و دفتر امام منتشر خواهد شد.
البته ایشان در یکی، دو مورد در مصاحبه‌شان نسبت به انگیزه انتخاب آن سند برای انتشار، نکته‌ای گلایه‌آمیز مطرح کرده بودند، چون در آغاز راه انتشار اسناد منتشر نشده از امام خمینی و دفتر امام هستیم این انتظار را با ایشان و دیگر فعالان سیاسی و فرهنگی آن دوران به اشتراک می‌گذاریم که در انتشار این اسناد باید با عنایت به اهمیت این مهم در قیاس با نکات به ظاهر منفی جزیی و شخصی که ممکن است از رهگذر انتشار برخی از این اسناد در ذهن مخاطبان یا افرادی که از آنها نام برده شده پدید آید، با سعه صدر خویش و توضیحات تکمیلی خویش زمینه استفاده عموم جامعه و آیندگان از محتوای این اسناد ارزشمند را فراهم سازند.
۲- بررسی رخدادهای دهه اول پس از پیروزی انقلاب اسلامی از جنبه‌های مختلف در تحولات بعدی ایران تا به امروز و بلکه تا همیشه دارای اهمیت است. در این دهه، نظام جمهوری اسلامی ایران و یکایک ارکان و اجزا و نهادهای آن تاسیس شد.
ویژگی منحصربه‌فرد این دوران آن است که این دگرگونی‌های عمیق اجتماعی و سیاسی در دوران رهبری کسی صورت گرفت که پایه‌گذار انقلاب و رهبر فکری و معنوی و سیاسی دوران مبارزه و موسس نظام جمهوری اسلامی بود. امام خمینی در ده‌ها مصاحبه و سخنرانی خویش قبل از پیروزی انقلاب در پاریس تشکیل نظام دینی کاملا مبتنی بر رای و نظر مردم از طریق برگزاری انتخابات آزاد را وعده داده بود.
سه ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی برای نخستین‌بار در تاریخ ایران، رفراندوم سراسری برگزار شد و مردم ایران با بیش از ۹۸ درصد به جایگزینی نظام جمهوری اسلامی به جای نظام دیرپای سلطنتی موروثی رای دادند. با پافشاری امام خمینی بهرغم بحران‌ها و شرایط دشواری که نظام تازه تاسیس ایران با آن مواجه بود که آشوب‌های تجزیه‌طلبانه در غرب و جنوب کشور و اقدامات وسیع چندین ماهه تروریستی و وقوع جنگ تحمیلی هشت ساله از جمله آنها بود، انتخابات پیاپی برای تنظیم و تصویب قانون اساسی و رفراندوم آن، چند دوره انتخابات ریاست‌جمهوری، سه دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی، انتخابات خبرگان رهبری، انتخابات شوراها و... برگزار شد.
انتشار فهرست اسامی کسانی که امام خمینی در چند انتخابات به ایشان رای داده در واقع بیانگر رفتار عملی امام خمینی در مواجهه با انتخابات است و از جنبه‌های گوناگون قابل تحلیل و تفسیر است.
یادآور می‌شوم مباحث نظری امام خمینی درباره جمهوریت نظام و دموکراسی و انتخابات و تذکرات انتخاباتی امام خمینی و معیارهای مطلوب ایشان در ضمن صدها سخنرانی و پیام‌های انتخاباتی ایشان در صحیفه امام منتشر شده و به صورت موضوعی نیز مجموعه این مواضع در کتابی با عنوان انتخابات از دیدگاه امام خمینی از سوی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی منتشر شده است.
۳- پایان سال جاری در ۱۱ اسفند دو انتخابات بسیار مهم (دوازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی و ششمین دوره خبرگان رهبری) برگزار خواهد شد.
بر این باورم که در طول ۴۳ سال پس از پیروزی انقلاب تا به امروز هیچ‌گاه نظام جمهوری اسلامی ایران و مسوولان آن در چالش آزمون انتخاباتی تا این حد تعیین‌کننده و شاید از جهات مختلف دشوار قرار نداشته است. پیک جوانی جمعیت، تحولات باورنکردنی و شتابان فرهنگی و اجتماعی بی‌سابقه‌ای که هم در سطح جهانی و هم با شتابی فزون‌تر در ایران به واسطه پیدایش رسانه‌های نوین جمعی و شبکه‌های اجتماعی پدید آمده است و به دنبال آن تغییرات گسترده در سبک زندگی و بینش‌ها و رفتارهای جوانان و نوجوانان و جابه‌جایی الگوهای رفتاری و گروه‌های مرجع سبب شده‌اند تا توازن و آرایش سنتی نیروهای سیاسی و اجتماعی به‌طور جدی به هم خورده و به چالش کشیده شود.
عدم آمادگی نهادهای فرهنگی و اجتماعی نظام برای پیش‌بینی و هضم این تحولات نوظهور، در چند سال اخیر در چندین مورد - و آخرین آن در شهریور سال قبل - زمینه بروز اصطکاک‌های اجتماعی کم سابقه و رو به تزاید را پدید آورد. متاسفانه افزون بر هزینه‌های هنگفت سیاسی کوتاه‌مدت، این تقابل‌ها موجب گسترش شکاف‌های فرهنگی و اجتماعی بین گفتمان بخش‌هایی قابل توجه از جامعه با گفتمان یکدست شده نظام و مسوولان آن شده است و البته نمی‌توان از نقش سرمایه‌گذاری آشکار دشمنان نظام جمهوری اسلامی در سوءاستفاده از شکاف‌های مذکور برای ایجاد تنش‌ها و تشدید بحران‌های اجتماعی در ایران با استفاده از همه ابزارهای رسانه‌ای آنان چشم پوشید.
به هر حال واقعیت این است که سطح انتظارات بخش وسیعی از جامعه برای تغییر در نگرش‌ها و معیار‌ها و رفتارهای انتخاباتی نظام به عنوان پیش‌شرط‌های مشارکت نسبت به ادوار گذشته بسیار افزایش یافته است. بدون دست زدن به تحولی عمیق و همه‌جانبه در تمامی مسائل نظری و عملی و ساختاری مربوط به انتخابات که متاسفانه بی‌توجهی به آن در دو دهه اخیر سهمی اساسی در بسیاری از ناکارآمدی‌های فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی داشته است، نمی‌توان به جلب مشارکت حداقلی قابل قبول تا چه رسد به حداکثری چشم امید دوخت.
انتشار چند فهرست انتخاباتی امام خمینی و البته همراه با آن بازخوانی واقعی پیام‌ها و مواضع شفاف انتخاباتی امام خمینی که قبلا منتشر شده‌اند، می‌تواند انگیزه و بهانه‌ای برای این بازنگری‌های ضروری توسط مسوولان و دلسوزان نظام در آغاز دهه پنجم آن باشد.
الف: اولین سند: اسامی ۳۰ نفری که امام خمینی در مرحله اول انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی در شهر تهران به آنها رای داده است . مرحله اول و دوم انتخابات اولین دوره مجلس به ترتیب در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۵۸ و ۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۹ برگزار شد که در مرحله اول ۱۸ نفر و مرحله دوم ۱۲ نفر به مجلس راه یافتند.
توضیح کوتاه درباره اولین انتخابات مجلس شورای ملی (که بعدا در قانون اساسی به اسلامی تغییر نام یافت):
این انتخابات در تاریخ حیات سیاسی جمهوری اسلامی ایران هم به لحاظ مشارکت تمامی احزاب و جمعیت‌ها با گرایش‌های مختلف دینی و غیردینی، ملی مذهبی و حتی کمونیستی و مارکسیستی و هم به لحاظ فقدان ساز و کار تایید و ردصلاحیت‌ها به صورتی که در ادوار بعدی انتخابات به تدریج رایج و توسعه یافت منحصربه‌فرد بود. جز ساواکی‌های موثر و مقامات وابسته به رژیم پهلوی و محکومین کیفری که طبق قانون حداقلی انتخاباتی مصوب شورای انقلاب نمی‌توانستند، نامزد شوند همه شهروندان ایرانی می‌توانستند بدون هیچ محدودیت سیاسی و عقیدتی در انتخابات نامزد شوند.
به همین جهت نمایندگان همه گرایشات سیاسی چپ و راست و میانه و رادیکال و لیبرال و مذهبی و غیرمذهبی با صدها لیست انتخاباتی در سطح کشور در مرحله اول و دوم این انتخابات حضور داشتند و می‌توان گفت، این انتخابات در آزاد‌ترین شرایط ممکن نخستین و مهم‌ترین وزن‌کشی سیاسی برای ده‌ها احزاب و جمعیت‌های سیاسی ریشه‌دار یا صدها جمعیت و گروه نوظهور چند نفره سیاسی بود که بعد از پیروزی انقلاب اعلام موجودیت کرده بودند . تقریبا بدون استثنا رهبران و کادرهای اصلی همه احزاب معروف و غیرمعروف کشور نام‌شان در صدر لیست‌های انتخاباتی جمعیت‌ها و ائتلاف‌های سیاسی همسو به چشم می‌خورد.
عمده‌ترین گروه‌های فعال در این انتخابات عبارت بودند از: ائتلاف بزرگ (شامل: حزب جمهوری اسلامی، جامعه روحانیت مبارز، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، سازمان فجر و تعدادی از گروه‌ها و جمعیت‌های همسو نظیر انجمن اسلامی معلمان، نهضت زنان مسلمان، بنیاد الهدی)، گروه همنام (نهضت آزادی و تعدادی از نیروهای ملی مذهبی)، دفتر همکاری‌های مردم با رییس‌جمهور، گروه جاما (دکتر سامی)، گروه جنبش مسلمانان مبارز (حبیب‌الله پیمان)، جبهه ملی، سازمان مجاهدین خلق با نام گروه کاندیداهای انقلابی و ترقی‌خواه، حزب توده و سازمان چریک‌های فدایی خلق، سازمان پیکار و حزب دموکرات کردستان.
پیروز اصلی انتخابات در تهران و اکثر شهرستان‌ها لیست ائتلاف بزرگ البته با محوریت شخصیت‌های معروف و شناخته شده و با سوابق انقلابی و مبارزاتی بود. توضیح این نکته لازم است که در آن ایام هنوز در بین احزاب مذهبی معتقد به آرمان‌های انقلاب اسلامی و خط امام اختلاف‌نظرهای سیاسی بین طرفداران دو تفکر متفاوت موسوم به جناح چپ و راست یا به تعبیری محافظه‌کار سنتی و روشنفکر نوگرا و به تعبیر امروزین اصولگرا و اصلاح‌طلب - به‌گونه‌ای که بعدها موجب جناح‌بندی‌های دوگانه در درون حزب جمهوری اسلامی و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی و جامعه روحانیت مبارز که منتهی به انشعاب و تشکیل مجمع روحانیون مبارز شد-برجسته و نمایان نشده بود و لذا در لیست ائتلاف بزرگ نام‌هایی را در کنار یکدیگر می‌بینیم که بعدها در لیست‌های جداگانه دو جناح سیاسی رودررو قرار داشته‌اند. توفیق نسبی گروه همنام و ملی‌گرایان باعث راهیابی چهره‌های شاخص این دو جریان به مجلس شد. همپوشانی برخی اسامی در لیست گروه‌های مختلف نیز سبب افزایش آرای این چهره‌ها و کسب اکثریت مطلق در مرحله اول انتخابات شد.
بدون شک بازنده اصلی این انتخابات سازمان مجاهدین خلق، حزب توده، سازمان چریک‌های فدایی خلق و احزاب چپ و مارکسیست‌ها بودند که با همه ادعاها و رسانه‌ها و امکانات‌شان کمترین توفیقی در جلب آرای مردم برای فرستادن نمایندگان اختصاصی خویش به مجلس نداشتند. سازمان مجاهدین بعد از شکست سنگین در این انتخابات که با وجود امکانات گسترده‌ای که در سراسر کشور در اختیار گرفته بود و مسعود رجوی و دیگر رهبران اصلی سازمان نامزد انتخابات در تهران و برخی شهرهای بزرگ شده بودند، موفق به کسب رای مردم -حتی یک کرسی- نمایندگی برای کاندیداهای اختصاصی خویش نشدند. اثر منفی این اتفاق آن بود که رهبران سازمان با ملاحظه نتایج انتخابات از امکان به دست گرفتن قدرت -که برای آن بی‌تابی می‌کردند -از طریق انتخابات، کاملا مایوس شدند و شتابان به سمت ایجاد تنش با نظام و نهایتا مبارزه مسلحانه و دست زدن به اقدامات تروریستی تغییر موضع دادند و البته در این میان عوامل گوناگون دیگری نیز در شتاب بخشیدن به این روند تلخ و عبرت‌آموز دخیل بودند که اینجا مجال بازگویی آن نیست.
متن دستخط امام:
بسمه‌تعالی
1- آقای سید علی خامنه‌ای
2- آقای علی‌اکبر هاشمی‌رفسنجانی
3- آقای محمدجواد حجتی‌کرمانی
4- آقای سید محمد خوئینی‌ها
5- عبدالمجید معادیخواه
6- محسن مجتهدشبستری
7- مهدی شاه‌آبادی
8- احمد مولایی
9- علی‌اکبر ناطق‌نوری
10- هادی غفاری
11- دکتر محمدعلی هادی نجف‌آبادی
12- محمدجواد باهنر
13- آقای مهدی بازرگان
14- فخرالدین حجازی
15- حبیب‌الله عسگراولادی مسلمان
16- دکتر سید حسن آیت
17- دکتر یدالله سحابی
18- مهندس عزت‌الله سحابی
19- محمدکاظم موسوی‌بجنوردی
20- علی‌اکبر معین‌فر
21- دکتر حسن ابراهیم حبیبی
22- حاج سعید امانی‌همدانی
23- علی گلزاده‌غفوری
24- محمدعلی رجایی
25- مهندس صباغیان
26- محمود مانیان
27- مصطفی کتیرایی
28- آقای دکتر ابراهیم یزدی
29- علی‌اکبر ولایتی
30- علی‌اصغر مروارید
روح‌الله الموسوی الخمینی
از 30 نفر اسامی لیست دستخط امام در مرحله اول 16 نفر شامل حضرات آقایان: خامنه‌ای، هاشمی‌رفسنجانی، حجتی‌کرمانی، خوئینی‌ها، ناطق‌نوری، غفاری، محمدجواد باهنر، مهدی بازرگان، حجازی، آیت، عزت‌الله سحابی، معین‌فر، حسن حبیبی، گلزاده‌غفوری، رجایی، ابراهیم یزدی در جمع 18 نفری بودند که در مرحله اول به مجلس راه یافتند و از جمع 12 نفره راه‌یافتگان به مجلس در مرحله دوم، 9 نفرشان کسانی هستند که امام خمینی در مرحله اول به ایشان رای داده بود شامل آقایان: معادیخواه، مجتهدشبستری، شاه‌آبادی، هادی نجف‌آبادی، عسکراولادی، یدالله سحابی، موسوی‌بجنوردی، صباغیان، ولایتی (به احتمال قریب به یقین اسامی این 9 نفر در فهرست 12 نفره رای امام خمینی در مرحله دوم انتخابات نیز بوده است) و به احتمال زیاد آقایان احمد مولایی و حاج سعید امانی که نام‌شان در لیست 30 نفره امام در مرحله اول بوده است با توجه به اینکه ایشان در جمع 24 نفری که از سوی وزارت کشور برای انتخاب 12 نفر از آنها در مرحله دوم اعلام شده بود، حضور داشته‌اند (هرچند که در این مرحله نیز به مجلس راه نیافتند) باید نام‌شان در لیست 12 نفره امام برای مرحله دوم آمده باشد. یادآور می‌شوم که در انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی علاوه بر برگزاری دو مرحله اول و دوم، برای جایگزینی نمایندگان شهید یا مستعفی که برای تصدی مناصب دولتی یا به دلایل دیگر استعفا داده بودند چهار مرتبه در تاریخ‌های 5 تیر و 2 مرداد و 10 مهر 1360 و 19 آذر 1361 انتخابات میان‌دوره‌ای برگزار شد.
ضمنا علاوه بر سی نفر مذکور در لیست فوق، در سند دوم اسامی 4 نفر نامزدهای منتخب امام خمینی که در چهارمین مرتبه از انتخابات میان‌دوره‌ای اولین دوره مجلس شورای اسلامی که در تاریخ 19 آذر 61 همزمان با برگزاری انتخابات اولین دوره مجلس خبرگان برگزار شد، آمده است .
ب: دومین سند: دستخط امام خمینی شامل اسامی ۱۴ نفر نامزدهای انتخابات اولین دوره خبرگان رهبری و ۴ نفر نامزدهای چهارمین مرحله انتخابات میان‌دوره‌ای اولین دوره مجلس شورای اسلامی
متن سند مذکور:
بسمه‌تعالی
1- آقایان علی مشکینی‌اردبیلی
2- سید عبدالکریم موسوی‌اردبیلی
3- احمد آذری‌قمی
4- محمد امامی کاشانی
5- علی خامنه‌ای
6- علی‌اکبر هاشمی‌رفسنجانی
7- حسین راستی‌کاشانی
8- محمد محمدی‌گیلانی
9- غلامرضا رضوانی
10- یوسف صانعی
11- مهدی باقری‌کنی
12- محمدباقر خوانساری
13- سید عبدالمجید ایروانی
14- صادق خلخالی
این عده را [از] کاندیدهای مجلس خبرگان انتخاب کردم.
این عده را برای مجلس شورای اسلامی انتخاب کردم
آقای تقی خاموشی
آقای احمد مولایی
محمد هاشم رهبری
اکبر پوراستاد
توضیحات مربوط به سند فوق:
انتخابات اولین دوره خبرگان رهبری در تاریخ 19 آذر سال 1361 در تهران و سراسر کشور برگزار شد. نامزدهای واجد شرایط در تهران 17 نفر اعلام شده بودند که رای‌دهندگان حداکثر می‌توانستند به 14 نفر ایشان رای بدهند. از لیست 14 نفره فوق، آقایان خلخالی و ایروانی در مرحله اول رای نیاوردند و رقابت آنها به دور دوم کشیده شد.
همزمان با این انتخابات چهارمین مرحله از انتخابات میان‌دوره‌ای اولین دوره مجلس شورای اسلامی برای انتخاب چهار نماینده مجلس نیز برگزار شد که اسامی 4 نفری که امام خمینی به ایشان رای داده است در لیست زیر آمده است.
ج: سومین سند: مربوط به انتخابات دومین دوره مجلس شورای اسلامی
انتخابات سراسری دومین دوره مجلس شورای اسلامی در دو مرحله در 26 فروردین 1363 و 27 اردیبهشت 1363 برگزار شد. چندین مساله مهم سبب شد تا انتخابات دومین دوره مجلس از دوره اول و ادوار بعد متمایز شود.
برخلاف دوره اول که قبل از جنگ تحمیلی برگزار شده بود، انتخابات این دوره در شرایط جنگی و در چهارمین سال وقوع جنگ برگزار می‌شد. تشدید تقابل آقای بنی‌صدر به عنوان رییس‌جمهور با نخست وزیر و مجلس در سال 59 و نزدیکی و اتحاد وی با سازمان مجاهدین خلق اسباب عزل وی و فرار او همراه با مسعود رجوی به فرانسه را پدید آورد.
انفجار مقر حزب جمهوری اسلامی در سال 60 که منجر به کشته شدن رییس دیوانعالی کشور و ده‌ها تن از نمایندگان و مسوولان عالیرتبه سیاسی و قضایی و اجرایی شد و انفجار دفتر نخست‌وزیری که به کشته شدن رییس‌جمهور و نخست وزیر انجامید و دست زدن سازمان منافقین به موجی از انفجارها و ترورهای کور، سرانجام نظام جمهوری اسلامی را ناگزیر از برخورد قاطع با آنان و گروه‌های همسو کرد؛ گروه‌هایی که با شعارهای تجزیه‌طلبانه در کردستان و نقاط دیگر رسما یا عملا به مبارزه مسلحانه و براندازانه با جمهوری اسلامی برخاسته بودند.
بدین جهت در انتخابات دومین دوره مجلس در سال 63 بسیاری از جمعیت‌ها و افراد و احزاب چند نفره‌ای که در شرایط خاص اولین سال پس از پیروزی انقلاب تشکیل شده و در انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی در سال 58 با هیاهوی زیاد شرکت کرده بودند - هرچند که اکثر آنها موفق به کسب یک کرسی نیز نشدند -در انتخابات دومین دوره غایب بودند. نهضت آزادی و گروه موسوم به همنام (از نیروهای ملی مذهبی) که در اولین دوره مجلس موفق به کسب 6 کرسی نمایندگی در تهران شده بود، انتخابات دومین دوره مجلس را به بهانه توقیف روزنامه میزان تحریم کرده بود. هرچند که واقعیت این بود که افکار عمومی قریب به اتفاق جامعه در سال 63 که اوج نفرت خویش را نسبت به ترورها و اقدامات و فعالیت‌های ضد انقلابی گروهک‌ها و خیانت و فرار بنی‌صدر داشت، زاویه خویش را با احزاب موسوم به لیبرال‌ها و گروه‌هایی که همسویی کمتری با جریان کلی انقلاب و مواضع امام خمینی با توجه به اقتضای شرایط جنگ داشتند، هر روز بیشتر می‌کرد و بدین جهت می‌توان گفت تحریم انتخابات در این دوره برای این گروه بیشتر اقدامی آبرومندانه برای حفظ موقعیت اجتماعی در شرایط بعدی بود و شاهد این سخن آنکه این گروه چهار سال بعد در انتخابات دوره سوم با آنکه شرایط محدودیت‌های رسانه‌ای برای ایشان نسبت به دوره دوم قطعا کمتر نشده بود، مصرانه خواستار نامزدی و حضور در انتخابات بودند.
به هر حال انتخابات دومین دوره مجلس در شرایطی برگزار شد که همگان حتی تحلیلگران سیاسی نیز تصور می‌کردند در غیاب احزاب غیرهمسو با ارزش‌های انقلاب، انتخاباتی بدون چالش‌های رقابتی و با حضور انحصاری و یکدست جریان مکتبی و انقلابی برگزار می‌شود، اما چنین نشد. اگر در انتخابات سال 58 مجموعه نیروهای مذهبی و انقلابی در برابر جریان‌های متعدد و بعضا نیرومند غیرهمسو ناگزیر از اتحاد و ائتلاف شده بودند، اما اینک فرصت برای بروز تفاوت و تقابل دو و بلکه سه‌گانه نگرش‌های سنتی محافظه‌کارانه با تفکرات تحول‌خواه و اصلاح‌طلبانه و خط اعتدال و میانه -تقابلی که در همه نظام‌های سیاسی آزاد جهان رایج و اجتناب‌ناپذیر است -فراهم شده بود بدین جهت و برخلاف تصور اولیه موجی از ظهور این تقابل‌ها در درون اکثر احزاب و جمعیت‌های مکتبی و انقلابی پدید آمد و پیامد آن نیز ایجاد گروه‌بندی‌های چندگانه در درون این احزاب و به تبع آن در سطح جامعه در این دوره بود که در ادوار بعد به انحلال و تعطیلی برخی از این احزاب یا انشعاب و پیدایش تشکل‌های جدید انجامید.
بر خلاف اولین دوره انتخابات مجلس در سال 58 و 59 که انجمن‌های اسلامی دانشگاه‌ها و دفتر تحکیم وحدت درگیر مسائل لانه جاسوسی و جریان انقلاب فرهنگی بود در انتخابات دوره دوم حضور موثر تشکل‌های دانشجویی پدیده جدید انتخاباتی بود که در دوره سوم و ادوار بعد به عنوان یکی از موثرترین جریان‌های انتخاباتی حضوری پر رنگ‌تر یافت. بررسی آثار امام خمینی نشان می‌دهد که امام خمینی نه تنها از این رویکرد استقبال کرد، بلکه حضور پررنگ دانشجویان و دانشگاهیان و فرهنگیان به عنوان قشر پیشگام در نهضت و انقلاب اسلامی در کنار روحانیون را برای مقابله با خطر انحصار تشویق می‌کرد.
نکته بسیار مهم دیگری که در این انتخابات با پافشاری شخص امام خمینی مسیر و نتایج انتخابات را به نفع ایجاد فضای رقابت آزاد و سالم انتخاباتی و مقابله با ایجاد فضای انحصاری در انتخابات دگرگون کرد، این توصیه امام بود: «مردم در سراسر کشور در انتخاب فرد مورد نظر خود آزادند؛ ... مجلس از مردم است و رای نیز از آن مردم است و احدی تحت فرمان مقام یا مقاماتی نیست. لازم به تذکر است که اهالی محترم هر حوزه انتخابیه فرد یا افرادی را کاندیدا کرده و برای آنان فعالیت صحیح قانونی و شرعی انتخاباتی کنند و برای هر چه بهتر و پرشورتر شدن انتخابات هیچ حوزه‌ای برای حوزه دیگر کاندیدا تعیین نکند و همچنین صلاحیت و عدم صلاحیت شخص یا اشخاص کاندیدا را تایید و تصدیق نکند، دخالت در انتخابات هر حوزه به عهده خود آن حوزه است... با تمام این اوصاف، تمامی افراد در صورت دارا بودن شرایط لازم، در تعیین کاندیدا یا کاندیدا شدن آزاد و مختارند.» (صحیفه امام، ج 18، ص 338)
پیروزی حزب جمهوری اسلامی و جامعه روحانیت مبارز تهران و جریان ائتلاف بزرگ در انتخابات دوره اول و خصوصا فضای عاطفی جامعه پس از شهادت مظلومانه شهید بهشتی (دبیرکل حزب) و بسیاری از اعضای موثر حزب در انفجار و ترورهای منافقین و خصوصا با توجه به وجود چهره‌های روحانی بسیار شاخص و معروفی که در کادر رهبری حزب یا جامعه روحانیت مبارز حضور داشتند و در اختیار داشتن بسیاری از تریبون‌های رسمی و دینی، موقعیت مقتدرانه‌ای را برای حزب و تشکل‌های همسو پدید آورده بود که اجرای تصمیم این تشکل در ارایه لیست متمرکز انتخاباتی برای سراسر کشور در دومین دوره انتخابات مجلس عملا فرصت ایجاد رقابتی سالم و آزاد برای دیگر تشکل‌ها خصوصا تشکل‌های منطقه‌ای و نامزدهای منفرد و مستقل را می‌گرفت و انتخابات را در مسیر انتخابات تشریفاتی و دولتی و غیر رقابتی قرار می‌داد. توصیه راهبردی امام خمینی مسیر از پیش تصمیم گرفته شده انتخابات توسط چند تشکل قدرتمند را دگرگون ساخت.
مجموعه مواضع و رفتارهای انتخاباتی امام خمینی در این دوره نشان‌دهنده اوج هوشمندی متعهدانه امام خمینی نسبت به اصول و ارزش‌هایی بود که از پیش از پیروزی انقلاب تا این زمان همواره بر آنها پای فشرده بود. «حق آحاد ملت و شهروندان در تعیین سرنوشت خویش»، «وجوب پاسداشت آزادی به عنوان شعار بنیادین انقلاب اسلامی و خصوصا حق آزادی انتخاب برای هر فرد»، «رعایت قانون و ارزش‌های دینی و اخلاقی در رقابت‌های انتخاباتی»، «مخالفت با هرگونه تحمیل رای و تفکر انحصارطلبانه در انتخابات از ناحیه هر فرد و جناح روحانی و غیرروحانی» از جمله اموری بودند که در پیام‌های پرتعداد انتخاباتی امام خمینی در این دوره نمود بارزی یافته‌اند.
امام خمینی با پیام‌های متعدد خویش ضمن تشریح معیارهای انتخاب مطلوب و هشدار نسبت به گروه‌گرایی‌ها و جناح‌بازی‌های تفرقه‌افکن سیاسی مانع از پیدایش فضای انتخاباتی تک‌صدایی و غیررقابتی شد. تبیین جناح‌بندی‌های مختلف احزاب و جمعیت‌های سیاسی در این انتخابات و تحلیل گفتمان انتخاباتی امام و بیان مستندات آن در این دوره نیازمند مقاله‌ای مبسوط است.
علاقه‌مندان را به مطالعه مقاله پژوهشی و مستند «چالش‌های انتخابات دومین دوره مجلس شورای اسلامی و مواضع امام خمینی» (نوشته دکتر حمید بصیرت‌منش، منتشر شده در فصلنامه ژرفاپژوه، سال سوم دفتر دوم و سوم، تابستان و پاییز 1395) ارجاع می‌دهم.
بازتابی از اندیشه سیاسی و مشی انتخاباتی امام خمینی را در این سند مهم که به عنوان سومین سند انتخاباتی برای نخستین‌بار منتشر می‌شود، می‌توان ملاحظه کرد.
رای امام خمینی در انتخابات به چه کسانی بوده است؟
متن تایپی دستخط امام:
کاندیداهای مورد نظرم برای دوره دوم مجلس شورای اسلامی ایران
1- آقای هاشمی‌رفسنجانی 20- برادر کمالی
2- آقای موحدی‌کرمانی 21- فخرالدین حجازی برای خبرگان:
3- آقای محمد یزدی 22- محسن میردامادی آقای صادق خلخالی
4- آقای شاه‌آبادی 23- ابراهیم اصغرزاده
5- آقای دری‌نجف‌آبادی
6- آقای انواری 24- عباس دوزدوزانی
7- آقای کروبی 25- دکتر مصطفی معین
8- آقای دعایی
9- آقای حسن روحانی 26- محمد اصغری (وزیر)
10- آقای دکتر شیبانی 27- هادی غفاری
11- آقای دکتر زرگر 28- دکتر اسرافیلیان
12- آقای جلال فارسی 29- شیخ فضل‌الله محلاتی
13- آقای عسکراولادی 30- مهندس موسویانی
14- آقای سعید امانی
15- آقای لبانی
16- آقای دکتر هادی نجف‌آبادی
17- خواهر دباغ حدیدچی
18- خواهر بهروزی
19- خواهر دستغیب
ان‌شاءالله مبارک است.
روح‌الله الخمینی
د: سند چهارم: دستخط امام خمینی شامل اسامی کسانی است که امام خمینی در دو مرحله اول و دوم انتخابات سومین دوره مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۶۷ به ایشان رای داده است.
توضیح: سومین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی در دو مرحله (19 فروردین 1367 و 23 اردیبهشت سال 67) در آخرین سال حیات امام خمینی با مشارکت 67 درصدی در سطح کشور و 43 درصدی در تهران برگزار شد. پیش از این تاریخ امام خمینی با پیشنهاد تعطیلی حزب جمهوری اسلامی و پیشنهاد انحلال سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی که به واسطه تقابل دو دیدگاه (سنت‌گرا – تحول‌خواه یا راست و چپ) در درون این تشکیلات، دچار اختلاف و جناح‌بندی شده بودند، موافقت کرده بود. رقابت اصلی در این دوره بین طرفداران دو دیدگاه مذکور بود که در آن زمان به نام راست و چپ شناخته می‌شدند. مجمع روحانیون مبارز که چندی قبل با اجازه و موافقت امام خمینی پس از انشعاب در تشکیلات جامعه روحانیت مبارز تهران تشکیل شده بود با گروه‌های همسوی آن (دفتر تحکیم وحدت، انجمن اسلامی معلمان، انجمن اسلامی مدرسین دانشگاه، خانه کارگر) در یک سو و جامعه روحانیت مبارز با گروه‌های همسو (هیات‌های موتلفه اسلامی، فداییان اسلام، انجمن‌های اسلامی بازاریان و اصناف، انجمن اسلامی مهندسان، جامعه اسلامی دانشگاهیان) در سوی مقابل در راس دو جناح عمده چپ و راست کشور نقش‌آفرین اصلی این انتخابات بودند.
در این دوره نیز امام خمینی در سال 66 در پاسخ به نامه 4 تن از نمایندگان مشهور مجلس (آقایان مهدی کروبی، عبد‌الله نوری، حسین هاشمیان، محمدعلی هادی نجف‌آبادی) بر راهبرد توصیه‌ای اکید خویش در دوره قبل یعنی عدم دخالت حوزه‌های انتخابیه در حوزه‌های دیگر و آزاد گذاردن مردم هر منطقه برای انتخاب نامزدهای خویش مجدد تاکید کرد و در نامه خویش صراحتا بر حرمت استفاده از امکانات عمومی و اموال دولتی و وجوهات شرعی در امر انتخابات فتوا داد (صحیفه امام، ج 20، ص 294) . همچنین امام خمینی در پیام‌هایی دیگر بر نهی صریح از دخالت نظامیان در انتخابات و همچنین ضرورت عدم دخالت ائمه جمعه در انتخابات تاکید کرده بود. مرور پیام‌های فراوان انتخاباتی امام در این برهه به وضوح نشان می‌دهد که ایشان با تاکید بیشتر نسبت به دو دوره قبل، برگزاری انتخابات آزاد و رقابتی و با موازنه متعادل و غیرانحصاری و با محور حاکمیت قانون را وظیفه مهم نظام و دستگاه‌های مربوطه دانسته است. در این انتخابات جناح موسوم به چپ تقریبا دوسوم کرسی‌های مجلس را به دست آورد.
توسعه قائل شدن برای وظایف شورای نگهبان در امر نظارت بر تمامی مراحل انتخابات و تایید و ردصلاحیت‌ها با تفسیری موسع و فراتر از ظاهر قوانین انتخاباتی در این دوره شدت گرفت و زمینه‌های تقابل جدی بین برگزارکننده قانونی انتخابات یعنی وزارت کشور و فرمانداری‌ها و هیات‌های اجرایی با شورای نگهبان و هیات‌های نظارتی آن را پدید آورد تا جایی که بیم تاخیر در انتخابات در تهران منجر به نامه‌نگاری ریاست‌جمهوری (صحیفه امام، ج 20، ص 503) و همچنین مکاتبه یادگار امام با امام خمینی (همان، ج 20، ص 504) شد.
این اصطکاک در جریان شمارش آرا و اعلام نتایج و ابطال انتخابات در حوزه‌های مختلف و تصمیم به بازشماری و حتی ابطال کل انتخابات در تهران تبدیل به چالشی علنی شد که امام خمینی ناگزیر از دخالت (ر.ک: صحیفه امام، ج21 ،ص 34 و 35) و تعیین نماینده ویژه خویش (آقای محمدعلی انصاری) برای عضویت در هیات ویژه 5 نفره رسیدگی‌کننده به انتخابات تهران شد (صحیفه امام، ج 21، ص 31) و نهایتا با پیام هشدارگونه امام خمینی به شورای نگهبان و تعیین مهلتی مشخص از سوی امام خمینی (صحیفه امام، ج 21 ، ص 36 و همچنین ص 39)، صحت انتخابات از سوی شورای نگهبان تایید شد.
اسامی و ترکیب سیاسی افرادی که در دستخط امام خمینی به چشم می‌خورد بیانگر زوایای مختلفی از باورها و نگرش ایشان به موضوع بسیار مهم انتخابات است.
سخن آخر:
با رحلت امام خمینی در سال 1368 روند تفسیر موسع شورای نگهبان از نظارت استصوابی در همه انتخابات (خبرگان رهبری، ریاست‌جمهوری، مجلس شورای اسلامی و حتی نظریات تفسیری درباره انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا) بدون مانع شتاب گرفت و در هر انتخاباتی نسبت به دور قبل شدید‌تر شد. متاسفانه این روند به محدود شدن دایره انتخاب مردم و نامزدها و کاهش مشارکت قشرهای مختلف جامعه در انتخابات انجامیده است.
امید است که در سال جاری با توجه به چالش‌های اخیر اجتماعی و شرایط خاصی که در آن قرار داریم راهی برای ایجاد تحولی اساسی در این نگرش و سایر مسائل مربوط به انتخابات و نهادهای برگزارکننده آن به نفع جلب اعتماد عمومی و مشارکت حداکثری قشرهای مختلف جامعه فراهم آید . با بسیاری از دلسوزان کشور هم‌عقیده‌ام و بر این باورم که حل بخش عظیمی از ناکارآمدی‌ها و عقب‌ماندگی‌ها و مشکلات اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی کشور به همین امر باز می‌گردد.
اگر ظرفیت عظیم نهفته در جامعه متکثر 85 میلیونی ایران و ظرفیت کم نظیر چندین میلیونی نخبگان آن به معنای واقعی و نه شعاری، به صورت نهادینه شده و قانونمند در بخش‌های مختلف نظام با نظر و رای خود مردم در انتخاب‌ها و انتخابات شناسایی و به کار گرفته شود هیچ مانع و دشمنی‌ای نمی‌تواند جلوی موتور محرکه پیشرفت شتابان کشور در همه زمینه‌ها را بگیرد. امید است که شاهد این تحول معجزه‌گونه پیش از آنکه دیر شود، باشیم.
نکته بسیار مهمی که در انتخابات مجلس دوم با پافشاری شخص امام خمینی مسیر و نتایج انتخابات را به نفع ایجاد فضای رقابت آزاد و سالم انتخاباتی و مقابله با ایجاد فضای انحصاری در انتخابات دگرگون کرد، این توصیه امام بود: «مردم در سراسر کشور در انتخاب فرد مورد نظر خود آزادند؛ ... مجلس از مردم است و رای نیز از آن مردم است و احدی تحت فرمان مقام یا مقاماتی نیست. لازم به تذکر است که اهالی محترم هر حوزه انتخابیه فرد یا افرادی را کاندیدا کرده و برای آنان فعالیت صحیح قانونی و شرعی انتخاباتی کنند و برای هر چه بهتر و پرشورتر شدن انتخابات هیچ حوزه‌ای برای حوزه دیگر کاندیدا تعیین نکند و همچنین صلاحیت و عدم صلاحیت شخص یا اشخاص کاندیدا را تایید و تصدیق نکند، دخالت در انتخابات هر حوزه به عهده خود آن حوزه است... با تمام این اوصاف، تمامی افراد در صورت دارا بودن شرایط لازم، در تعیین کاندیدا یا کاندیدا شدن آزاد و مختارند.» (صحیفه امام، ج ۱۸، ص ۳۳۸)
در دوره مجلس سوم امام خمینی در سال ۶۶ در پاسخ به نامه ۴ تن از نمایندگان مشهور مجلس (آقایان مهدی کروبی، عبد‌الله نوری، حسین هاشمیان، محمدعلی هادی نجف‌آبادی) بر راهبرد توصیه‌ای اکید خویش در دوره قبل یعنی عدم دخالت حوزه‌های انتخابیه در حوزه‌های دیگر و آزاد گذاردن مردم هر منطقه برای انتخاب نامزدهای خویش مجدد تاکید کرد و در نامه خویش صراحتا بر حرمت استفاده از امکانات عمومی و اموال دولتی و وجوهات شرعی در امر انتخابات فتوا داد (صحیفه امام، ج ۲۰، ص ۲۹۴) . همچنین امام خمینی در پیام‌هایی دیگر بر نهی صریح از دخالت نظامیان در انتخابات و همچنین ضرورت عدم دخالت ائمه جمعه در انتخابات تاکید کرده بود. مرور پیام‌های فراوان انتخاباتی امام در این برهه به وضوح نشان می‌دهد که ایشان با تاکید بیشتر نسبت به دو دوره قبل، برگزاری انتخابات آزاد و رقابتی و با موازنه متعادل و غیرانحصاری و با محور حاکمیت قانون را وظیفه مهم نظام و دستگاه‌های مربوطه دانسته است. در این انتخابات جناح موسوم به چپ تقریبا دوسوم کرسی‌های مجلس را به دست آورد.
بخش سایت‌خوان، صرفا بازتاب‌دهنده اخبار رسانه‌های رسمی کشور است.
