ثروتی که در دهه ۹۰ بر باد رفت

اکوایران : حجم انباشت حقیقی سرمایه ناخالص در اقتصاد ایران در سال ۹۰ نزدیک به ۱۷۰ هزار میلیارد تومان بوده است، این درحالیست در پایان سال ۱۴۰۰ این رقم به ۱۰۰ هزار میلیارد تومان هم نمی‌رسد.

نرخ رشد انباشت سرمایه در اقتصاد ایران در ۱۵ سال کذشته بسیار پر نوسان بوده، به گونه که نرخ رشد در این بازه زمانی از منفی ۳۰ درصد تا مثبت ۱۸ درصد متغیر بوده است. حجم انباشت سرمایه در اقتصاد کشور نیز در سال ۱۴۰۰ حدود ۹۹ هزار میلیارد تومان برآورد شده که نسبت به سال ابتدای دهه ۹۰ بالغ بر ۷۰ هزار میلیارد تومان کمتر است. به بیان دیگر سرمایه در ایران در دهه ۹۰ نه تنها افزایشی نداشته است بلکه در طول این سالیان بیش از ۴۰ درصد نیز کاهش داشته است. با توجه به اینکه در اقتصاد کلان انباشت سرمایه موتور محرک رشد اقتصادی محسوب می شود و تا سرمایه گذاری صورت نگیرد رشدی هم در کار نخواهد بود، این وضعیت سرمایه در کشور به شدت نگران کننده است و یقینا باعث ظاهر نشدن رشد اقتصادی پایدار در سال های آتی نیز نخواهد شد.آنچه از آمار ها بر می آید رشد انباشت سرمایه در بخش ماشین آلات، نوسان بیشتری نسبت به بخش ساختمان داشته، به عبارت دیگر ثبات سرمایه گذاری در ساختمان به نسبت در سال های اخیر با ثبات تر بوده است.

لازم به ذکر است بر اساس گزارش های منتشر شده از بانک مرکزی و مرکز آمار، داده های مربوط به تشکیل سرمایه ناخالص در دست است که نشان  می دهد رشد سرمایه در دو سال اخیر مثبت بوده است، اما گزارش های مرکز پژوهش های مجلس بیانگر این است که رشد سرمایه خالص در ۳ سال اخیر منفی بوده است. در این گزارش به بررسی رشد و حجم انباشت سرمایه ناخالص کل و همچنین در دو بخش ماشین آلات و ساختمان در ۱۵ سال گذشته پرداخته شده است.

تغییر رویه انباشت سرمایه در اقتصاد ایران

شاید مهم ترین جزئی که در بررسی اجزای روش هزینه ای تولید ناخالص داخلی در میان مدت و بلند مدت اهمیت دارد، انباشت سرمایه است. چراکه این انباشت سرمایه است که باعث به وجود آمدن رشد اقتصادی خواهد شد، به عبارت دیگر چنانچه سرمایه گذاری در اقتصاد صورت نگیرد و ظرفیت جدیدی شکل نگیرد، اقتصاد پتانسیلی برای رشد نخواهد داشت. از همین رو بررسی وضعیت انباشت سرمایه در اقتصاد کلان بسیار حائز اهمیت است.

 حجم حقیقی انباشت سرمایه در سال ۸۵ حدود ۱۳۹ هزار میلیارد تومان بوده است که از این مقدار نزدیک به ۸۰ هزار میلیارد تومان سهم انباشت سرمایه در بخش ماشین آلات و حدود ۵۹ هزار میلیارد تومان سهم بخش ساختمان بوده است. در سال مذکور سهم سرمایه از کیک اقتصاد ایران ۲۲.۵ درصد برآورد شده است، به بیان دیگر در سال ۸۵ محاسبه تولید ناخالص داخلی از روش هزینه ای نشان می دهد سهم سرمایه گذاری از کل کیک اقتصاد به یک چهارم هم نمی رسد.

از سال ۸۶ روند جدیدی در متغیر های سرمایه گذاری در ایران آغاز شد. در سال ۸۵ انباشت سرمایه در ماشین آلات سهم بیشتری از سرمایه گذاری نسبت به انباشت سرمایه در ساختمان داشته است که این نسبت ها از میانه های دهه ۸۰ رو به تغییر نهاد. استارت این روند در سال ۸۶ با رشد منفی ماشین آلات و رشد مثبت بخش ساختمان آغاز شد. تا جایی که فاصله ۲۰ هزار میلیارد تومانی سال ۸۵ تنها در یکسال به ۴ هزار میلیارد تومان برسد.

رشد انباشت سرمایه با جهش ساختمان

حجم انباشت سرمایه در اقتصاد ایران از ۱۳۹ هزار میلیارد تومان در سال ۸۵ به ۱۶۹ هزار میلیارد تومان در سال ۹۰ رسید. بررسی ها نشان می دهد عمده ترین دلیل انباشت سرمایه در نیمه دوم دهه ۸۰ جهش سرمایه گذاری در بخش مسکن بوده است به گونه ای که تنها در طول سه سال(۸۵ تا ۸۸) انباشت سرمایه در ساختمان بالغ بر ۳۰ هزار میلیارد تومان افزایش داشته است. با توجه به اینکه سرمایه گذاری در مسکن رابطه مستقیم با بازدهی آن دارد، پیش بینی می شود رشد این بخش به علت افزایش قیمت مسکن در سال های مذکور بوده باشد.

با وجود اینکه سرمایه در مسکن فعال بوده است اما آنچه از آمار بر می‌آید این است که وضعیت سرمایه گذاری در بخش ماشین آلات چندان مناسب نبوده و در طول سال های ۸۵ تا ۸۹ دو رشد منفی ۸ درصد و منفی ۷ درصد را تجربه کرده است. البته در سال ۹۰ رشد انباشت سرمایه در ماشین آلات عدد مناسبی را به ثبت رساند اما این افزایش در یک بازه زمانی چند ساله بسیار ناچیز به حساب می‌آید.

 

مسکن مهر ترمز سرمایه گذاری ساختمان را کشید؟

با وجود اینکه انتظار می رود با شروع طرح مسکن مهر و تخصیص اعتبار 50 هزار میلیارد تومانی از محل پایه پولی برای این پروژه انباشت سرمایه در ساختمان جهش داشته باشد، با شروع این کار در سال 89 سرمایه گذاری در ساختمان در همین سال منفی شد. همین موضوع باعث ایجاد علامت سوالی در اقتصاد ایران در آن بازه زمانی شده است. بانک مرکزی نیز طی گزارش هایی از ناچیز بودن اثر مسکن مهر گزارشی متنشر کرده است، البته با توجه به جزئی تر بودن انباشت سرمایه از تولید ناخالص داخلی، برآورد می شود که در این جر طرح مسکن مهر اثر گذاری بیشتری داشته باشد.  علی رغم اینکه برای پاسخ به این سوال بایستی به آمار های بیشتری دسترسی داشت، اما می توان چند پاسخ احتمالی را مطرح کرد ؛

سناریو نخست؛ کاهش سرمایه گذاری خصوصی در ساختمان

انباشت سرمایه در بخش ساختمان از دو جز سرمایه گذاری بخش خصوصی در بخش مسکن و ساخت و ساز های عمرانی دولتی تشکیل شده است. به طبع زمانی که دولت اقدام به سیاست اجرای چنین طرح عظیمی در حوزه مسکن را می کند، انتظار می رود قیمت مسکن کاهش یابد بر همین اساس نیز بخش خصوصی به شدت سخت ساز در مسکن را متوقف کرده است و حجم انباشت سرمایه دولت خنثی شده است.

سناریو دوم؛ کسری بودجه دولت

در میانه دهه 80 شاهد جهش های عظیمی در بودجه جاری کشور بوده ایم به طوری که در عرض چند سال بودجه عمومی کشور با جهش درآمد های نفتی چند برابر شد. همین امر باعث شد تا اواخر دهه 90 با موج از هزینه ها رو به رو شویم تا جایی که دولت با کسری بودجه رو به رو شود. به طبع زمانی که دولت با کسری بودجه مواجه می شود در همان ابتدا بودجه عمرانی را کاهش می دهد، با توجه به اینکه ساخت و ساز دولت نیز ذیل عنوان انباشت سرمایه در بخش ساختمان محسوب می شود،  می توان این رخداد را علت ایست رشد سرمایه گذاری در مسکن دانست.

موج نخست تحریم ها و سقوط سرمایه

با شروع دور اول تحریم های اقتصاد ایران در دولت اوباما، انباشت سرمایه از 169 هزار میلیارد تومان به 118 هزار میلیارد تومان در سال 91 رسید. به بیان ساده تر حجم انباشت سرمایه در اقتصاد ایران در یکسال 30.4 درصد کاهش یافت. بررسی ها نشان می دهد کاهش سرمایه در بخش ماشین آلات نسبت به بخش ساختمان بیشتر بوده ، به گونه ای که رشد اقتصادی سرمایه ماشین آلات در سال 91 نزدیک به منفی 40 درصد به ثبت رسیده است.

با وجود اینکه وضعیت انباشت سرمایه در سال 93 کمی بهبود یافت اما به طوری کلی این روند نزولی تا سال 94 ادامه یافت به طوری که حجم حقیقی این شاخص در سال 94 به حدود 104 هزار میلیارد تومان رسید. آمار ها نشان می دهد نزول در بخش ماشین آلات کمی شدت بیشتری نسبت به کاهش در انباشت سرمایه ساختمان داشته است.

برجام و صعود سرمایه

با امضای توافق برجام در سال 94، اثرات آن در اقتصاد ایران در سال 95 دیده شد تا جایی که رشد اقتصادی این سال بالغ بر مثبت 14 درصد به ثبت رسید. این اثر در انباشت سرمایه نیز دیده شد و حجم سرمایه گذاری حقیقی رشد 19.6 درصدی را به ثبت رساند. بر این اساس این عدد با افزایش 20 هزار میلیارد تومانی نسبت به سال 94 به 124 هزار میلیارد تومان در سال 95 رسید. بررسی ها نشان می دهد رشد سرمایه گذاری در ماشین آلات به نسبت بیشتر از بخش ساختمان بوده است.

با تداوم بهبود روابط ایران با فضای بین المللی و اقتصاد جهانی در سال 96 نیز رشد اقتصادی مثبت به ثبت رسید. همچنین رشد انباشت سرمایه نیز با ثبت رشد مثبت به رقم 136 هزار میلیارد تومان رسید. با وجود اینکه حجم سرمایه در این سال نسبت سال های ابتدایی دهه 90 افزایش قابل توجهی را داشته، اما نسبت به رقم سال 90 بالغ بر 30 هزار میلیارد تومان پایین تر است.

خروج آمریکا از برجام؛ سقوط سرمایه گذاری در ایران

با خروج آمریکا از توافق برجام توسط ترامپ شاهد سقوطی تاریخی در حجم حقیقی سرمایه در اقتصاد کشور بودیم. رشد سرمایه در سال 97 منفی 18 درصد به ثبت رسید و حجم این شاخص به 111 هزار میلیارد تومان رسید. در سال 98 با افزایش فشار تحریمی در برخی از حوزه های بانکی رشد منفی و روند نزولی ادامه یافت تا جایی که برای نخستین بار در چندین سال گذشته حجم انباشت سرمایه در اقتصاد کشور به زیر 100 هزار میلیارد تومان رسید. رقم این شاخص حدود 92 هزار میلیارد تومان بوده است.

بررسی ها نشان می دهد عمده ترین دلیل کاهش رشد در سال 97، کاهش سرمایه گذاری در بخش ماشین آلات بوده است، چراکه در سال 97 رشد سرمایه ساختمان نه تنها منفی نبوده بلکه مثبت نیز بوده است. اما در سال 98  اثر منفی در انباشت سرمایه ساختمان نیز دیده شد و رشد این بخش نیز منفی به ثبت رسید. به طور کلی می توان گفت که در چند سال گذشته روند رشد ماشین آلات نسبت به رشد سرمایه ساختمان نوسان بیستری داشته، به عبارت دیگر سرمایه گذاری در ساختمان به نسبت ثبات بیشتری از سرمایه گذاری در ماشین آلات بوده است.

دو سال رشد مثبت؛ باید خوشحال بود؟

از سال 99 با آمدن بایدن در نیمه دوم سال بر مسند ریاست جمهوری آمریکا کمی از فشار تحریمی که ترامپ ایجاد کرده بود کاسته شد و رشد اقتصادی مثبت به ثبت رسید. به تبع آن رشد انباشت سرمایه نیز در کشور در سال 99 از رشد منفی سال قبلی به 3.7 درصد رسید. این رشد در سال 1400 نیز تکرار شد و رشد انباشت سرمایه در اقتصاد ایران در سال گذشته عدد 3.9 درصد را به ثبت رساند. آمار ها نشان می دهد رشد در یان دو سال بیشتر تحت تاثیر انباشت سرمایه در ساختمان بوده و انباشت سرمایه در بخش ماشین آلات بسیار ناچیز بوده است. این موضوع را می توان به دلیل افزایش قیمت های صورت گرفته در حوزه مسکن دانست.

البته لازم به ذکر است رشد های مثبت به ثبت رسیده در دو سال اخیر تا حدودی به خاطر منفی شدن شدید انباشت سرمایه در سال های 97 و 98 بوده است، چراکه با وجود رشد مثبت در این سال های هنوز حجم حقیقی انباشت سرمایه در اقتصاد ایران به 100 هزار میلیارد تومان نرسیده است و حدود 37 هزار میلیارد تومان پایین تر رقم سال 96 است. به طور کلی می توان اظهار داشت که وضعیت سرمایه در اقتصاد کشور به هیچ وجه قابل قبول نیست و چنانچه این موتور محرک رشد به حرکت در نیاید در سال های آتی نیز شاهد رشد های مناسب اقتصادی نخواهیم بود. 

سرمایه گذاری تابعی منفی ار نرخ بهره است، به بیان ساده تر هرچه نرخ بهره بالاتر باشد تشکیل سرمایه نیر پایین تر است. در چند سال اخیر  تورم های بالایی در اقتصاد ایران به ثبت رسیده که باعث شده نرخ بهره حقیقی به شدت منفی باشد. با توجه به اینکه نرخ بهره حقیقی منفی نیز بوده این میزان سرمایه گذاری به هیج وجه قابل قبول نیست. البته بر اساس آموزه های اقتصاد کلان زمانی که شرایط اقتصاد بی ثبات باشد، هر اندازه هم که نرخ بهره پایین باشد تشکیل سرمایه شکل نخواهد گرفت و بی ثباتی بر تمام شرایط دیگر چیره خواهد شد.