بایدن پروژه عادی‏سازی روابط ریاض و تل‏آویو را کلید زد

گام‌‏های لرزان عربستان در پروژه آمریکایی

دنیای‌اقتصاد : جو بایدن، رئیس‌‌جمهوری ایالات متحده روز جمعه گفت که عربستان سعودی با اجازه دادن به هواپیماهای اسرائیلی برای پرواز بین دو طرف گام کوچکی در جهت عادی‌‌سازی روابط با اسرائیل برداشته است. برخی ناظران مدعی‌‌اند که این نمونه جدیدی از روابط روبه رشد بین اسرائیل و جهان عرب است. به نوشته روزنامه نیویورک‌‌تایمز، این اعلامیه که ساعاتی پیش از برنامه‌‌ریزی بایدن برای پرواز از سرزمین‌‌های اشغالی به عربستان سعودی اعلام شد، در حالی است که اسرائیل با برخی از رهبران عرب ارتباط پیدا کرده است.

با این حال این اقدام با توافقات دیپلماتیکی که در سال۲۰۲۰ بین اسرائیل، بحرین، مراکش و امارات متحده عربی امضا شد و با میانجی‌گری دولت ترامپ انجام شد، فاصله زیادی داشت. این پیمان‌‌ها روابط دیپلماتیک کامل را بین رژیم اسرائیل و سه کشور عربی ایجاد کردند و از آن زمان راه را برای تجارت مستقیم و مشارکت نظامی هموار کردند. بایدن از قرارداد پرواز با عربستان سعودی به‌عنوان یک پیشرفت یاد کرد. وی در بیانیه‌‌ای مداخله جویانه ادعا کرد: «تصمیم عربستان سعودی می‌‌تواند به ایجاد حرکت برای ادغام بیشتر اسرائیل در منطقه، از جمله با عربستان سعودی کمک کند.» یائیر لاپید، نخست‌‌وزیر اسرائیل از دولت سعودی تشکر کرد؛ اما گفت که این اقدام «تنها اولین گام» به سوی روابط کامل است. لاپید در اظهاراتی گفت: «ما به‌خاطر اقتصاد و منافع اسرائیل با احتیاط لازم به کار خود ادامه خواهیم داد.» به گزارش نیویورک‌تایمز اگرچه عربستان سعودی و اسرائیل مدت‌هاست که روابط مخفیانه‌‌ای دارند، اما دولت سعودی قبلا گفته بود تا زمانی که مناقشه اسرائیل و فلسطین راه‌‌حلی به‌دست نیاید، از روابط رسمی با اسرائیل اجتناب خواهد کرد. اما به نظر می‌رسد رهبران عربستان سعودی از رهبری فلسطین فاصله پیدا کرده‌‌اند و برخی از مفسران سعودی اخیرا حمایت خود را از عادی‌‌سازی با اسرائیل ابراز کرده‌‌اند.

هدف بایدن از سفر به عربستان چیست؟

جو بایدن، رئیس‌‌جمهوری ایالات متحده پیش از سفر به سرزمین عربستان سعودی تا حدودی درباره چگونگی تعامل با محمد بن‌سلمان، ولیعهد عربستان سعودی مورد چالش قرار گرفته است. به گزارش الجزیره، بحث درباره این بوده است که چگونه و چه زمانی بایدن باید مستقیما با محمد بن‌سلمان همکاری کند. به نظر می‌‌رسد کاخ سفید برای اقناع افکار عمومی در آمریکا، سفر رئیس‌‌جمهوری ایالات متحده را به‌عنوان سفری مهم به سود اسرائیل خوانده است تا به این طریق نظر قانون‌گذاران هر دو طرف را جلب و حساسیت‌‌ها را کمتر کند.

دولت بایدن می‌‌خواهد نقش خود را در توافق‌‌های عادی‌‌سازی موسوم به «توافق ابراهیم» بیشتر کند، روندی که در دوره ریاست‌‌جمهوری دونالد ترامپ، رئیس‌‌جمهور پیشین آمریکا آغاز شد و واشنگتن شاهد عادی‌‌سازی روابط اسرائیل با امارات متحده عربی، بحرین، مراکش و سودان بود. برای بایدن و اسرائیل، توافق با عربستان سعودی دستاورد نهایی بزرگی خواهد بود. قبل از تایید رسمی سفر به عربستان سعودی از بایدن پرسیده شد که آیا منتظر «تعهدات» ریاض است یا خیر؟ بایدن در پاسخ گفت: «تعهدات سعودی‌‌ها به امور مرتبط با انرژی مربوط نمی‌‌شود. اتفاقا این یک جلسه بزرگ‌تر است که در عربستان سعودی برگزار می‌شود. من برای تامین منافع اسرائیل به عربستان می‌‌روم.»

بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که با توجه به روابط نزدیک منامه و ریاض، معامله بحرین با اسرائیل تنها با چراغ سبز عربستان سعودی میسر شده است. علی باکر، استادیار مرکز علوم انسانی و اجتماعی ابن‌خلدون قطر به الجزیره گفت: «تعامل بحرین با اسرائیل به‌عنوان سیگنال‌‌های مثبت عربستان با توجه به نفوذ ریاض بر سیاست خارجی بحرین باید درک شود. من فکر می‌‌کنم از این نظر می‌‌توان گام‌‌های بیشتری را پس از سفر بایدن به عربستان سعودی برداشت، چه در زمینه تجارت، گردشگری یا ارتباط غیرمستقیم بین دو طرف.» با نگاهی به آینده، اگر عربستان سعودی به دیگر متحدان و شرکای عرب برای عادی‌سازی با اسرائیل مجوز دهد، توافق سازشکارانه کشورهای عربی با اسرائیل پتانسیل بیشتری برای گسترش خواهد داشت. با این حال عادی‌‌سازی روابط با عربستان سعودی یا حتی افزایش روابط بدون روابط کامل دیپلماتیک، برای کشورهای عربی که قبلا روابط را عادی کرده‌‌اند، تاثیر بیشتری خواهد داشت. به‌عنوان مثال، اعلام روز پنج‌شنبه عربستان سعودی که در حال لغو محدودیت‌‌ها بر تمام خطوط هوایی است، نشان‌دهنده گام کوچک ریاض در جهت عادی‌‌سازی با اسرائیل است و این اجازه می‌‌دهد که تعاملات اسرائیل با امارات و بحرین، سریع‌‌تر رشد کند. بایدن بلافاصله از عربستان سعودی به‌خاطر این اقدام تمجید کرد و در بیانیه‌‌ای کاخ سفید گفت: «رئیس‌‌جمهوری ایالات متحده تصمیم تاریخی پادشاهی را ستایش می‌‌کند.» کاخ سفید این اقدام عربستان سعودی را «نتیجه دیپلماسی مداوم و اصولی رئیس‌‌جمهور با عربستان سعودی طی ماه‌ها» خواند که در سفر روز جمعه او به اوج خود رسید.

به زبان ساده، عربستان سعودی برای اینکه بخشی از روند جهان عرب به سمت عادی‌‌سازی باشد، مجبور نیست به‌طور کامل وارد توافق‌نامه ابراهیم شود. یکی دیگر از تحولات مهمی که نشان‌دهنده روابط نزدیک‌‌تر عربستان و اسرائیل است، موافقت تل‌‌آویو برای انتقال جزایر تیران و صنافیر دریای سرخ از مصر به عربستان سعودی است. این امر به دلایل متعددی پیامدهای عمده‌‌ای در روابط ریاض و تل‌‌آویو دارد؛ از جمله این واقعیت که این توافق مستلزم آن است که سعودی‌‌ها به واشنگتن تعهد بدهند که به مفاد توافق صلح۱۹۷۹ مصر و اسرائیل، از جمله حفظ آزادی دریانوردی برای آمریکا و کشتی‌‌های اسرائیلی در تنگه تیران پایبند هستند. اگرچه این تحول، عربستان سعودی را وارد توافق‌نامه ابراهیم نمی‌‌کند، اما بیشتر نشان می‌‌دهد که چگونه ریاض و تل‌‌آویو در مراحلی به سمت عادی‌‌سازی عملی حرکت می‌‌کنند. البته با وجود نزدیک‌‌تر شدن عربستان سعودی و اسرائیل، دولت بایدن می‌‌داند که بعید است در زمانی که بایدن در جده است، توافق عادی‌‌سازی بین دو طرف اعلام شود. این امر به ویژه با توجه به اینکه ملک سلمان هنوز بر تخت سلطنت است؛ ناممکن به نظر می‌رسد. موضع کنونی عربستان سعودی این است که این پادشاهی بطور رسمی با اسرائیل وارد روابط عادی نمی‌‌شود مگر اینکه فلسطینی‌‌ها دارای یک کشور مستقل بر اساس مرزهای ۱۹۴۹-۱۹۶۷ باشند. با این حال گفته می‌‌شود محمد بن‌سلمان که در ردیف بعدی تاج و تخت و از نسلی متفاوت است، ممکن است دوست داشته باشد ریاض روابط دیپلماتیک تمام عیار با تل‌‌آویو برقرار کند. اما حتی پس از به تخت نشستن محمد بن‌سلمان، ریاض احتمالا با توجه به نقش پادشاهی در جهان عرب و همچنین خطراتی که هنوز در داخل به‌دلیل حمایت‌‌های مردمی از فلسطین وجود دارد، در موضوع عادی‌‌سازی با احتیاط حرکت خواهد کرد.

همچنین واکنش قابل توجهی از سوی خود فلسطینی‌‌ها وجود خواهد داشت که به‌طور فزاینده‌‌ای از سوی جهان عرب احساس رها شدن می‌‌کنند و می‌‌گویند که اسرائیل اساسا درحالی‌که به اشغال سرزمین فلسطین و محدود کردن زندگی فلسطینی‌‌ها ادامه می‌‌دهد، در حال گرفتن پاداش از سوی کشورهای عربی است. احلام محتسب، استاد مطالعات رسانه‌‌ای در دانشگاه ایالتی کالیفرنیا گفت: «برای فلسطینی‌‌ها بسیار آزاردهنده است که ببینند کشورهای عربی یکی پس از دیگری به قطار عادی‌سازی می‌پیوندند؛ به‌ویژه شنیدن اینکه سعودی‌‌ها نیز دلبسته عادی‌‌سازی با اسرائیل است برای آنها بسیار رنج‌‌آور بوده است.» او تصریح کرد: «من واقعا امیدوارم که عربستان سعودی هرگز به این روند نپیوندد؛ زیرا برای مبارزه فلسطین و استواری مردم فلسطین در مواجهه با زشت‌‌ترین اشکال استعمار و سرکوب بسیار مضر و بد است.»