فرصت‌ها و تهدیدهای خودروسازی ایران توسط یکی از معتبرترین موسسات اعتبارسنجی دنیا بررسی شد
چشم‌انداز خودرو با احیای برجام
موسسه تحقیقاتی فیچ سلوشنز که یکی از سه موسسه معتبر اعتبارسنجی در جهان است در گزارشی به تحلیل و بررسی صنعت خودروی ایران در فصل سوم سال 2021 و همچنین پیش‌بینی 10 ساله این صنعت پرداخته است. این موسسه در گزارش خود با تحلیل روندهای ساختاری تولید و فروش خودرو در ایران، چشم‌انداز مثبتی از صنعت خودروی کشورمان در صورت احیای توافق هسته‌ای میان ایران و آمریکا، متصور شده است.
در گزارش یاد شده که توسط مرکز پژوهش‌های اتاق ایران ترجمه شده، نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای خودروسازی ایران تبیین شده و رشد صنعت خودرو با احیای مذاکرات هسته‌ای و لغو تحریم‌ها گره خورده است. این موسسه سال 2020 را سالی سخت برای خودروسازی کشورمان خوانده حال آنکه با پیش‌بینی بومی‌سازی خودرو در ایران و از آن مهم‌تر بازگشت به برجام، بر رشد تولید و فروش خودرو تاکید کرده است. البته تحقق این رشد نیز با ملزوماتی همراه است به‌طوری که اگر توافق جدیدی در 2021 رخ دهد، انتفاع فروش و تولید صرفا از 2022 رخ خواهد داد. این موسسه اما حضور یا بازگشت سرمایه‌گذاران خارجی در ایران را سخت و دشوار می‌خواند و تاکید دارد که به واسطه روی کار آمدن اصولگرایان و مخالفت بیشتر با سیاست کشورهای غربی، علاقه سرمایه‌گذاران به حضور در ایران کمتر خواهد شد و این مساله صنعت خودرو در ایران را متاثر از خود خواهد کرد. با این حال در این گزارش تایید شده که در صورت توافق هسته‌ای خودروسازان فرانسوی رنو و پژو سیتروئن به احتمال زیاد نخستین خودروسازانی خواهند بود که به بازار ایران بازخواهند گشت. چرا که زیرساخت تولیدی این شرکت‌ها به دلیل سرمایه‌گذاری‌هایی که در سال‌های 2016 و 2017 در ایران انجام داده‌اند فراهم است و از سرگیری تولید فقط نیازمند به‌روزرسانی‌های جزئی خواهد بود.
از دیگر نکات قابل توجه در چشم‌انداز صنعت خودرو پیش‌بینی تولید و فروش در سال 2022 است. حدود سه سال پیش همراه با تحریم‌های بین‌المللی و خروج شرکای خارجی از ایران، شرکت‌های خودروساز از یکسو با تامین قطعه روبه‌رو بودند و از سوی دیگر با اعمال قیمت‌گذاری دستوری با کسری نقدینگی مواجه شدند. طبق گزارش‌هایی که خودروسازان به سازمان بورس ارائه کرده‌اند در این سه سال زیان تولید و انباشته خودروسازان روند صعودی داشته به‌طوری‌که در شش ماهه نخست سال جاری زیان انباشته به 60 هزار میلیارد تومان رسیده است. حالا نیز موسسه فیچ توقف زیان در خودروسازی کشورمان را منوط به لغو تحریم‌ها و بازگشت سرمایه‌گذاران خارجی خوانده است. این گزارش با برآورد تولید و فروش خودرو در سال 2020، سال 2021 را در شرایطی مطلوب خودروسازی کشور می‌داند که مذاکرات هسته‌ای به سرانجام رسیده باشد. در این گزارش آمده است که طبق برآوردها، فروش خودرو بالغ بر 6 /22 درصد و تولید کل خودرو نیز 1 /13 درصد طی سال 2020 کاهش یافته است. اما به دلیل خوش‌بینی‌های موجود در مورد افزایش احتمال توافق هسته‌ای جدید، پیش‌بینی می‌شود در سال 2021، فروش خودرو در کشور به میزان 3 /13 درصد و تولید خودرو نیز به میزان 1 /19 درصد افزایش یابد. همچنین پیش‌بینی می‌شود که متوسط رشد سالانه تولید خودرو در ایران در سال‌های 2022 تا 2030 با هدف دستیابی به تولید سالانه حدود 2 /5 میلیون دستگاه در سال، تا پایان 2030، معادل 5 /12 درصد باشد. پیش‌بینی‌ها از رشد تولید در شرایطی است که وزیر صمت نیز تولید سه میلیون دستگاه خودرو را در سال 1404 وعده داده است. هر چند فاطمی‌امین در برآورد رشد سالانه خودرو، بیشتر بر بومی‌سازی و تکیه بر توان داخلی تاکید کرده اما موسسه فیچ مهم‌ترین عامل برای رشد تولید را لغو تحریم‌ها می‌خواند. اما در این گزارش پیش‌بینی شده که در سال 2021 فروش خودروهای سواری با افزایش 13 درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل، در مسیر رشد قرار گرفته و تولید خودروی سواری نیز به میزان 5 /19 درصد افزایش یابد.
نقاط ضعف و قوت خودروسازی ایران
همان‌طور که عنوان شد در این گزارش نقاط ضعف و قوت، فرصت‌ها و تهدیدهای صنعت خودرو برشمرده شده است. در مورد نقاط قوت ایران در صنعت خودروسازی همین بس که ایران مهم‌ترین کشور تولیدکننده خودرو در خاورمیانه است. دومین نقطه قوت ایران به جمعیت و طبقه متوسط رو به رشدی برمی‌گردد که تقاضای زیادی برای وسایل نقلیه جدید در میان مدت ایجاد می‌کنند. به این‌ترتیب این موسسه تاکیدش بر این است که بازار بکر ایران، فرصت مناسبی را برای خودروسازهای کشورمان ایجاد کرده و از این شرایط به عنوان نقطه قوت خودروسازی کشور یاد شده است. اما فروش و تولید خودروهای جدید در طول دوره پیش‌بینی نیز رشد قابل توجهی داشته که موسسه فیچ از آن به عنوان نقطه قوت خودروسازی کشور یاد می‌کند.
در کنار نقطه قوت خودروسازی ایران، ضعف‌هایی دیده می‌شود که مهم‌ترین آن تاکید ایران بر بومی‌سازی صنعت خودرو است. در تحلیل موسسه فیچ آمده که ایران بر پیش‌شرط‌های سختگیرانه‌ای برای اجازه بازگشت دوباره خودروسازان خارجی پافشاری می‌کند که می‌تواند سرمایه‌گذاری خارجی را محدود کند. اشاره این موسسه به دوره برجام است که وزیر وقت صمت بازگشت شرکای خارجی یا سرمایه‌گذاری جدید در صنعت خودرو را منوط به شروطی از جمله داخلی‌سازی و صادرات کرد. هر چند این شروط هیچ‌گاه اجرایی نشد، اما موانع جدی بر سر راه سرمایه‌گذاری‌های جدیدی ایجاد کرد. حالا موسسه فیچ در این گزارش بلندپروازی مسوولان صنعتی کشور و ایجاد مانع بر سر راه حضور سرمایه‌گذاران خارجی را از جمله نقاط ضعف خودروسازی ایران می‌خواند. همچنین در این گزارش تاکید شده که تجهیزات و فناوری قدیمی نیازمند سرمایه‌گذاری و اشتراک‌گذاری دانش از طرف سرمایه‌گذاران غربی است؛ موضوعی که سیاست‌گذار خودرویی کشورمان از آن غافل است و با تکیه بر بومی‌سازی و تولید محصولات قدیمی توسعه خودروسازی را در سر دارد. این در شرایطی است که تجربه جهانی نشان داده ملی‌گرایی در صنعت خودرو مفهومی ندارد و تولید خودرو باید بر پایه تجهیزات و فناوری به‌روز و کاهش هزینه تولید باشد. به این‌ترتیب تولید جزیره‌ای نمی‌تواند صنعت خودروی یک کشور را جهانی کند. اما نقطه ضعف دیگر از نظر موسسه فیچ، انحصار در صنعت خودروی کشورمان است. در حال حاضر دو شرکت ایران‌خودرو و سایپا حدود 80 درصد تولید و فروش خودرو را در دست دارند که این امر بازار غیررقابتی را ایجاد کرده است. در گزارش مذکور در این زمینه تاکید شده که برندهای داخلی پس از سال‌ها حضور در بازاری بدون رقابت، قادر به ارتقای کیفیت و عرضه خودرو با قیمت مناسب نشده‌اند. بنابراین دولتی بودن و عدم حضور رقیب جدی برای خودروسازی کشورمان به عنوان نقطه ضعفی شناخته شده که مانع ارتقا این صنعت شده است. اما صنعت خودروی کشور در کنار نقاط قوت و ضعف با فرصت‌ها و تهدیدهایی نیز روبه‌رو است.
یکی از این فرصت‌ها شامل اتکای فزاینده به برون‌سپاری قطعات و لوازم یدکی است. در باب فرصت خودروسازی ایران در این گزارش آمده است که با رشد صنعت خودروی ایران، این حوزه به‌طور فزاینده‌ای به برون‌سپاری قطعات و لوازم یدکی اتکا خواهد کرد. فرصت دیگر اینکه تولید‌کنندگان داخلی به دنبال افزایش صادرات در سال‌های آینده هستند. در حال حاضر به دلیل تولید محصولات بی‌کیفیت و قدیمی توسط خودروسازان، صادرات چندان مفهومی در خودروسازی کشورمان ندارد حال آنکه موسسه فیچ پیش‌بینی کرده که صادرات می‌تواند فرصت مهمی برای زنجیره خودروسازی کشور باشد. اما فرصت سوم به تولید خودروهای تجاری برمی‌گردد. به اعتقاد موسسه فیچ طرح نوسازی ناوگان جاده‌ای و شهری ایران فرصت‌های بیشتری برای ورود و بهره‌مندی تولید‌کنندگان خودروهای تجاری از بازار ایران فراهم می‌کند. انتهای سال 96 که طرح ابرپروژه خودروهای سنگین فرسوده مطرح شد، برآوردها از 200 هزار خودروی سنگین فرسوده حکایت داشت. اجرای این طرح با اعمال تحریم‌های بین‌المللی همزمانی پیدا کرد و متوقف ماند این در شرایطی است که خودروسازان تجاری نیز نتوانستند اقدام به خروج فرسوده‌های تجاری کنند. حالا موسسه فیچ تاکید دارد که طرح نوسازی ناوگان جاده‌ای و شهری فرصتی برای تجاری‌سازان کشورمان است. اما خودروسازی کشورمان با چه تهدیداتی روبه‌رو است؟ بنا بر گزارش فیچ، نخستین تهدید، بی‌ثباتی سیاسی کشور است. این موسسه بی‌ثباتی سیاسی را دغدغه اصلی کل اقتصاد کشور از جمله صنعت خودرو می‌داند. آنچه مشخص است بی‌ثباتی سیاسی مانع از عدم حضور سرمایه‌گذاران خارجی می‌شود. اما در مورد تهدید دوم عنوان شده که تحریم‌های ایالات‌متحده علیه ایران، صنعت خودروی ایران را گرفتار کرده و قدرت خرید مصرف‌کنندگان ایرانی را به‌طور قابل توجهی کاهش داده است. به این‌ترتیب تحریم‌ها و کاهش قدرت خرید و همزمانی آن با رشد بی‌سابقه قیمت‌ها، تهدید جدی برای صنعت خودروی کشورمان تلقی می‌شود.
شاخص ریسک به بازده صنعت
در ادامه این گزارش همچنین به شاخص ریسک به بازده صنعت اشاره و عنوان شده که خوش‌بینی بر سر پیوستن مجدد ایالات‌متحده به مذاکرات، جاذبه بازار ایران را که تولیدکننده بومی خودرو است زیادتر می‌کند و این کشور را در جایگاه اول جذاب‌ترین بازار در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا قرار می‌دهد. همچنین در ادامه تاکید شد که مشخصه اصلی منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا ریسک بالای آن است. در ایران تضعیف اقتصاد ایران به دلیل تحریم‌های ایالات‌متحده آمریکا منجر به افزایش ریسک در صنعت خودروی این کشور شده است.
این موسسه پیش‌بینی کرده که در صورت وقوع یک برجام جدید، پروفایل ریسک‌های عملیاتی کشور بهبود خواهد یافت و امکان واردات اکثر قطعات خودرویی مورد نیاز فراهم شده و بنابراین تولید خودرو در پنج سال بعدی به تدریج افزایش خواهد یافت. در این گزارش همچنین تاکید شده که ایران با امتیاز 2 /46 در شاخص ریسک به بازده تولید خودرو در بین چهار کشور منطقه (شامل مراکش، مصر و الجزایر و ایران) رتبه اول و در بین 57 کشور جهان، رتبه 35 را کسب کرده است. همچنین با بهبود چشم‌انداز فروش خودرو و کاهش ریسک‌های خاص در نتیجه چشم‌انداز مثبت توافق هسته‌ای، در شاخص ریسک به بازده فروش خودرو، ایران با امتیاز 5 /45 در میان 17 کشور منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، رتبه 8 و در بین 125 کشور جهان رتبه 74 را به خود اختصاص خواهد داد.
برآوردی از تولید و فروش تجاری‌ها
در این گزارش همچنین تولید و فروش تجاری‌ها در بازه زمانی یاد شده مورد بررسی قرار گرفته است به‌طوری‌که در این گزارش آمده است که با از سرگیری رشد اقتصادی ایران، در نتیجه خوش‌بینی به احیای توافق هسته‌ای و نیز تصمیم دولت برای نوسازی ناوگان اتوبوسرانی فرسوده، فروش خودروهای تجاری در ایران، بازگشت به جایگاه خود را در سال 2021 آغاز خواهد کرد. بنابراین برآورد می‌شود در سال 2021 فروش خودروهای تجاری در ایران، در قیاس با کاهش برآوردشده 8 /23 درصدی در سال 2020، معادل 5 /18 درصد رشد داشته باشد. آنچه مشخص است تولید محصولات تجاری در کشور وابستگی زیادی به حضور شرکای خارجی و سرمایه‌گذاران خارجی دارد. این در شرایطی است که با اعمال سه ساله تحریم‌ها و خروج شرکای خارجی، تولید محصولات تجاری به شکل بی‌سابقه‌ای افت کرد. حالا موسسه فیچ پیش‌بینی کرده که اگر تحریم‌ها لغو شود تجاری‌سازان کشورمان باز هم می‌توانند تولید را رشد دهند.
