نفت؛ نعمت یا نقمت
علاوه بر سیدمحمدخاتمی کسانی چون مسعود نیلی اقتصاددان، محمدعلی نجفی عضو فعلی شورای شهر تهران و رییس سابق سازمان برنامه و بودجه و نیز محسن امین زاده معاون وزیر خارجه در دولت اصلاحات در این همایش سخنرانی کردند. هم از این‌رو بود وقتی سیدمحمد خاتمی به عنوان اولین سخنران پشت تریبون قرار گرفت بحث تاریخی نفت؛ نعمت یا نقمت را پیش کشیده و گفت: نفت نعمت بزرگی است، اما اگر از آن با کاردانی، تدبیر و بهره‌برداری سنجیده استفاده نکنیم، می‌تواند به جای نعمت، نقمت باشد. وی افزود: کشف اولین حوزه نفتی در ۱۰۰ سال پیش در مسجدسلیمان و پس از آن در حوزه‌های دیگر نفتی و گازی و گسترش صنعت نفت، ایران را به یکی از صادرکنندگان بزرگ دنیا تبدیل کرد و این امر همزمان شد با جنبش عظیمی که ۱۰۰ سال پیش به بار نشست و آن مشروطیت بود که با هدف استقرار جامعه مدنی ، پیشرفت و توسعه و رهایی از عقب‌ماندگی و پدیدارشدن آزادی و مسوول کردن حکومت در برابر مردم به وجود آمد، و این همه با معیارهای دینی و معنوی در ایران پیروز شد.
سیدمحمد خاتمی افزود: ملت ما به ویژه عالمان روشنفکر دینی با مشروطیت خواستار مهارشدن استبداد دیرپا در کشور و نیز نجات ایران از عقب‌ماندگی، همچنین توسعه و پیشرفت در کلیه عرصه‌ها بودند. آنها همچنین می‌خواستند عدالت به معنای وسیع کلمه در این کشور بنای روابط باشد و کشف نفت امیدها را برای تحقق این آرمان‌های بلند مشروطیت افزایش داد؛ چنان که انتظار می‌رفت این ثروت خدادادی در راستای تحقق تاریخی مطالبات مردم ایران باشد.
خاتمی در ادامه اظهاراتش با برشمردن خواست‌هایی که مردم در جریان نهضت مشروطیت تحقق آن را دنبال می‌کردند از رهایی از عقب‌ماندگی، توسعه و پیشرفت در همه عرصه‌ها و حاکمیت عدالت در معنای وسیع به عنوان این اهداف نام برد و یادآور شد: کشف نفت امیدها را برای تحقق این آرمان‌های مشروطیت بیشتر کرد و انتظار می‌رفت این ثروت خداداد در خدمت تحقق خواست‌های تاریخی مردم قرار گیرد.
رییس‌جمهور سابق کشورمان همچنین به نگرانی‌هایی که پس از کشف نفت در زمینه این امر که آیا این نعمت خدادادی می‌تواند در خدمت آرمان‌ها و خواست‌های دموکراسی‌خواهانه مردم قرار گیرد یا این که خود موانعی جدید ایجاد کند، اشاره کرد و گفت: علاوه بر این نگرانی، نگرانی‌های دیگری نیز وجود داشت، از جمله این که آیا نفت می‌تواند زیرساخت‌های اقتصادی مناسب ایجاد کند و آیا در جهت بسط نهادهای مدنی به کار خواهد رفت یا این که می‌تواند خواست تاریخی مردم مبنی بر حاکمیت و سرنوشت خویش را تقویت کند یا بیشتر در خدمت منافع بیگانگان قرار خواهد گرفت.
خاتمی در ادامه با یادآوری این که «ما به عنوان ایران و ایرانی باید بدانیم در یکی از حساس‌ترین مناطق استراتژیک عالم به سر می‌بریم و منطقه‌ای که در آن قرار داریم، از منابع طبیعی و انسانی سرشار برخوردار است» افزود: این نقطه از عالم به دلیل ویژگی‌های خود مورد طمع و توجه قدرت‌های بیگانه بوده و ما در طول زمان شاهد انواع تهدیدهای بیگانه بوده‌ایم.
وی در ادامه بار دیگر به همزمانی اکتشاف اولین چاه نفت در ایران و پیروزی نهضت مشروطیت اشاره کرد و با بیان این که « با دخالت بیگانه مشروطیت به محاق برده شد و شاهد حاکمیت دین‌ستیزترین دیکتاتوری‌های تاریخ بودیم» به روندی که بیگانگان در قبال ایران به کار بستند و کشور را به پایگاهی برای خود تبدیل کردند، اشاره کرد و با مروری بر حوادث شهریور 1320 و آن چه در کودتای 28 مرداد شاهد بودیم، از کودتای 28 مرداد به عنوان کودتای آمریکایی که حرکت‌های انجام شده در 28 شهریور را خنثی کرد، نام برد.
وی تصریح کرد: دخالت بیگانه در آن مقطع باعث شد ما نتوانیم مسیر خود را طی کنیم.
خاتمی در ادامه اظهاراتش به وقوع انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی(ره) و آگاهی مردم اشاره کرد و از آن به عنوان اوج تحولات اخیر ایران که دست بیگانه را از کشور کوتاه کرد، نام برد.
وی افزود: این انقلاب چشم‌انداز دلپذیری را برای تحقق خواست مردم، پیشرفت کشور، توسعه عدالت، استقلال و دموکراسی فراهم کرد که البته با معیارهای دینی سازگار بود.
رییس بنیاد باران، انقلاب اسلامی ایران را حامل آثار بزرگی برای منطقه و ایران توصیف کرد و در عین حال به مشکلاتی که در زمینه مردم‌سالاری و توسعه و تعمیق آن در جامعه وجود دارد، اشاره کرد و گفت: این که همه مشکلات را به دوش دشمن بیاندازیم که البته نقش هم دارد، غلط است و واقعیت نیست.
وی در ادامه به تبیین تاثیراتی که حاکمیت انحصاری دولت‌ها بر درآمدهای نفتی می‌تواند داشته باشد اشاره کرد و گفت: به نظر می‌رسد اگر نفت به عنوان یک منبع پردرآمد و بی‌دردسر در اختیار دولت قرار گیرد، هم مانع مردم‌سالاری و هم مانعی برای توسعه جامعه است. نفت می‌تواند دولت را به کارفرمای بزرگی تبدیل کند که موتور توسعه بخش خصوصی را در جامعه خاموش کند و نیز می‌تواند دولت را به قدرتی تبدیل کند که او همه نهادهای مدنی را رقیب خود به حساب بیاورد.
وی در ادامه اظهارکرد: نفت در اختیار دولت باعث می‌شود دولت احساس نیاز به مردم نکند و پاسخگو نباشد، اما نباید فراموش کنیم نیاز متقابل دولت و ملت و پاسخگویی دولت و ملت از پایه‌های اساسی مردم‌سالاری و توسعه است و نفت می تواند این پایه‌ها را لرزان کند.
خاتمی در عین حال خاطرنشان کرد: البته این عوامل و نگرانی‌ها نمی‌تواند از ارزش نفت بکاهد؛ مهم چگونگی استفاده از آن است؛ اما با کدام رویکرد و مدیریت.
رییس‌جمهور سابق کشورمان در ادامه با اشاره به تلاش‌هایی که متخصصان و کارشناسان برجسته کشور در زمینه شناخت فرصت‌هایی که نفت در زمینه توسعه می‌تواند برای کشور داشته باشد و جایگاهی که برای این امر در برنامه توسعه چهارم در نظر گرفته شده بود، گفت: در باب فرصت‌هایی که نفت می‌تواند در نظام اداری کشور داشته باشد در برنامه چهارم توسعه مواردی در نظر گرفته شده بود که اگر ادامه پیدا می‌کرد می‌توانست مسیر را بر حل مشکلات پیچیده هموار کند و آنها را کاهش دهد.
وی در ادامه با تاکید بر این که نفت می‌تواند در مسیر حل مشکلات پیش برود، عامل تحقق این امر را مومن‌بودن دولت‌ها به توسعه و مردم‌سالاری دانست و گفت: دولت‌ها باید قدرت و ثروت را برای مردم بخواهند.
خاتمی در پایان اظهاراتش شناخت نقاط ضعف و آسیب‌پذیری ساختارهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی کشور، همچنین تلاش برای رفع آنها را یک اولویت معرفی کرد که باید مورد توجه و مطالعه صاحب‌نظران قرار گیرد و افزود: امیدواریم با دلسوزی همه دست‌اندرکاران امور بتوانیم از این نعمت خدادادی (نفت) در مسیر اعتلای کشور و برخورداری مادی و معنوی از آن استفاده کنیم تا از مشکلاتی که در این مسیر داشته‌ایم رها شویم.
رییس بنیاد باران که در حاشیه همایش «نفت، توسعه و دموکراسی» در جمع خبرنگاران سخن می‌گفت، در پاسخ به پرسشی درباره نفت و تاثیرات آن گفت: تبدیل ساختار برنامه به صورتی که همه مشکلات را حل کند، زمان می‌خواهد. به نظر من به‌ویژه در برنامه پنج ساله چهارم جهت‌گیری‌ها در این زمینه بود و حساب ذخیره ارزی برای این که در خدمت جامعه قرار بگیرد و نفت در زیرساخت‌ها و برای قدرت دادن به بخش خصوصی به کار برده شود، ایجاد شد؛ اما این که انتظار داشته باشیم یک‌شبه این هدف‌ها محقق شود، ممکن نیست، بلکه باید طی دو سه برنامه این کار را انجام داد، ما هم تلاش کردیم در این جهت باشیم، اما کار مشکلی است.
رییس‌جمهور سابق کشورمان افزود: متاسفانه معتقدم الان با کنارگذاشتن برنامه‌ِ چهارم و دورشدن از اهداف چشم‌انداز که بسیار مهم و مورد تایید مقام معظم رهبری نیز بوده، مشکلاتی پیش آمده که باید در جهت حل آن حرکت کنیم و به تدریج جلو برویم.
وی در پاسخ به پرسش خبرنگاری درباره آنچه کاهش قیمت نفت و اداره کشور با نفت پنج دلار خواند نیز گفت: تلاش ما بر اساس چشم‌انداز ۲۰ ساله و تدوین برنامه پنج ساله چهارم این بود که در این جهت حرکت کنیم و حالا دوستان خواستند جهت را عوض کنند.
خبرنگار دیگری پرسید « وضعیت فعلی را بر اساس تجربه‌ای که در دولت هشت‌ساله داشتید چگونه می‌بینید؟» که خاتمی پاسخ داد: افزایش قیمت نفت موقعیت‌های خیلی خوبی را ایجاد کرد، اما از آن به خوبی استفاده نشد، هرچه بتوانیم سهم نفت را در بودجه دولت کمتر کنیم، موفق‌تر خواهیم بود؛ گرچه در انجام تعهدات پایین‌آمدن قیمت نفت مشکلاتی را ایجاد می‌کند، اما می‌تواند منشاء خیر هم باشد؛ چرا که می‌توانیم به این تذکر برسیم که اتکایمان را در بودجه عمومی به نفت کم و سعی کنیم منابع را از طرق دیگری تامین کنیم؛ از این رو امیدواریم منشاء خیر باشد.
خبرنگار دیگری پرسید «در هشت سال دولت خود تا چه حد به درآمدهای نفت اتکا داشتید؟» که خاتمی پاسخ داد: کار مهمی که کردیم تاسیس حساب ذخیره ارزی بود، برای این که در خدمت جامعه قرار بگیرد، اما متاسفانه آن قدر اتکای جامعه ما به نفت زیاد بود که گرداندن چرخ‌های کشور و رفع یک‌شبه اتکا به نفت، میسر نیست. ما سعی داشتیم سال به سال به ویژه در برنامه چهارم این اتکا را به حداقل برسانیم، اما معتقدم به هر دلیلی، شاید ناچار بودند و شاید مشکل داشتند، این اتکا امروز بیشتر شده است.
وی همچنین در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر این که «آیا در هشت سال دولت خود از بخش نفت که سختی‌های زیادی داشتید خاطراتی دارید؟» گفت: خاطرات زیادی داریم. وقتی نفت به زیر 9دلار در سال 79 رسید، آن سال را مجبور بودیم کلیه درآمدهای ارزی را روی 11 میلیارد دلار ببندیم و سال بسیار سختی بود که به لطف خدا بودجه را بستیم و اتفاقا رشد اقتصادی، خودکفایی در کشاورزی و به‌ویژه در گندم، جذب سرمایه‌گذاری خارجی که امروز آثار آن را در پارس جنوبی، عسلویه و جاهای دیگر می‌بینیم، آغاز شد؛ از این رو اگر بتوانیم اتکایمان را در بودجه عمومی به نفت کم کنیم و آن را به سرمایه‌های پویا تبدیل کنیم، خوب است؛ البته نمی‌خواهم بگویم اتکا به نفت را باید کم کنیم، بلکه مهم این است که بودجه جاری وحشتناک است و کاهش قیمت نفت موجب می‌شود راه‌های دیگری را برای اداره کشور پیدا کنیم.
محمدعلی نجفی، دبیر علمی این همایش و عضو شورای شهر تهران طی سخنانی با بیان این‌که «به طور دقیق یکصدسال و شش ماه و ۱۸ روز از روزی می‌گذرد که نام سرزمین ما به عنوان یکی از مناطق نفت‌خیز جهان مطرح شده است» گفت: در این دوران نفت مناسبات و مقتضیات خود را در اقتصاد کشور ما نشان داده است که در ۵۰ سال اول کمرنگ و در ۵۰ سال دوم پررنگ‌تر و عمیق‌تر بوده است.
وی افزود: اگر بخواهیم در این 100 سال با قیمت امروز نفت برآورد کنیم، هفت هزار و 200 میلیارد دلار از نفت برداشت کرده‌ایم و روشن است که چنین منبع مالی و سیاسی می‌تواند شرایطی را فراهم کند که حاکمان بتوانند یک زندگی شرافتمندانه را برای ایرانیان به وجود آورند، اما افسوس که چنین نشد و ما نتوانستیم از ظرفیت‌های مادی و معنوی این سرزمین به یک شرایط مناسب از منظر توسعه‌ای و دموکراتیک دست یابیم.
وی هدف از این همایش را پاسخ به پرسش‌های اساسی در زمینه نفت عنوان کرد و گفت: ما می‌خواهیم در این همایش راهکارهایی پیدا کنیم که فردای‌مان بهتر از دیروزمان شود و با رویکردی کاملا اجتماعی و سیاسی در تنظیم محتوای این برنامه از صاحب‌نظران ۳۰ سال گذشته در این زمینه دعوت به عمل آورده‌ایم و امیدواریم این همایش تلنگری باشد برای مدیران دانش و فضل و ایجاد آینده‌ای بهتر برای کشور.
دبیر اجرایی این همایش نیز با بیان این‌که «فکر برگزاری همایش صدسالگی نفت همزمان با همایش صدسالگی مشروطیت مورد توجه دست‌اندرکاران قرار گرفت» یادآور شد: در سال 85 همایش مشروطیت با همت روزنامه شرق و مرحوم بورقانی برگزار شد، خدایش بیامرزد که اگر امروز در قید حیات بود در این همایش نیز سهم بسزایی داشت. دکتر محسن امین‌زاده، معاون سابق وزارت خارجه طی سخنانی در این همایش اظهار کرد: در یک فرآیند صدساله شاهد بودیم که به هر میزان که سهم نفت افزایش یافت تاثیرات مثبت آن بیشتر شد، اما امروز این پرسش مطرح است که آیا درآمدهای نفتی در ایران باعث توسعه شده و یا مانع از آن می‌شود؟
دولت نفتی و شاخص‌های دموکراسی
مسعود نیلی عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف هم در همایش ملی نفت، توسعه و دموکراسی با بیان این که ما در تبیین مفهوم دموکراسی کوتاهی کرده‌ایم و شفاف سازی ارتباط متقابل بین توسعه و دموکراسی می‌تواند ما را در درک مسائل بسیار کمک کند، گفت: وقتی نفت وارد حوزه دموکراسی و توسعه می‌شود مسائل پیچیدگی بیشتری خواهد یافت. به گزارش ایسنا، مسعود نیلی سه شاخص اثر بخشی دولت در کیفیت خدمات، استقلال از فشارهای سیاسی و شاخص تنظیمات دولت با دموکراسی را مورد ارزیابی قرار داد و گفت: در بررسی شاخص اثربخشی دولت در کشورهای نفتی و غیر نفتی شاهدیم که 120 کشور غیر نفتی جهان فاصله بسیار زیادی با کشورهای نفتی دارند. او ادامه داد: شاخص تنظیمات دولت نیز در کشورهای غیر نفتی بسیار بهتر از کشورهای نفتی است و این شاخص در کشورهای نفتی جهت‌گیری منفی با توسعه یافتگی دارد. او با بیان این که بررسی این سه شاخص نشان می‌دهد که کیفیت اداره امور در کشورهای نفتی بسیار بهتر از کشورهای غیر نفتی است، گفت: بررسی درآمد سرانه در این دو نوع کشور نیز همین نتیجه را نشان می‌دهد. نیلی با بیان این نتیجه‌گیری که حکم روایی در کشورهای نفتی به مراتب ضعیف‌تر از متوسط
دیگر کشورهاست، افزود: یک اتفاق نظر در این نتیجه گیری وجود دارد و آن این است که عملکرد کشورهای نفتی به دلیل ضعف کیفیت سیاست‌گذاری، نامطلوب است و مسیر اصلاح باید متضمن راه‌هایی باشد که اداره امور را بهتر کند. او با طرح این سوال که چه باید کرد تا رویکردها اصلاحی باشد گفت: با توجه به این که کشورهای دارای عملکرد مطلوب در سیاست، دموکراسی و در اقتصاد، اقتصاد رقابتی دارند باید نظامی انگیزشی ایجاد شود که کیفیت سیاست‌گذاری را بهبود ببخشد در واقع این نگاه معتقد است اگر اقتصاد رقابتی شود، مطالباتی ایجاد می شود که به بهبود اداره امور منتهی خواهد شد و دموکراسی تقویت می‌شود. او ادامه داد: نگاه دیگری معتقد است اگر در دموکراسی و آزادی بیان تاکید کنیم این کار خود شرط لازم را برای اقتصاد رقابتی فراهم می‌کند. وی در ادامه با بیان این که در کشورهای غیر نفتی ارتباط معناداری بین دموکراسی و کیفیت اداره کشور وجود دارد، گفت: این موضوع در مورد درآمد سرانه و اقتصاد نیز مشهود است و نتیجه حداقلی این بررسی‌ها این است که دموکراسی در تعارض با بهبود شاخص‌های اقتصادی نیست. عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف با اشاره به این که وجه اصلی گفتمان
دموکراسی رابطه مالی بین دولت و مردم است، گفت: با تقسیم کشورهای نفتی به دو دسته دارای دموکراسی ضعیف و دموکراسی بهتر می‌توانیم دریابیم که در کشورهای دارای دموکراسی بهتر تورم و نیز نرخ بیکاری بیشتر از کشورهای دارای دموکراسی ضعیف است. نتیجه این که در کشورهای غیر نفتی سازگاری کامل بین دموکراسی و ارتباط بین دولت و مردم برقرار است و دموکراسی یک نهاد باز توزیع‌کننده است لذا این شرایط پاسخگویی را به دنبال دارد. او ادامه داد: در کشورهای غیر نفتی مردم رای می‌دهند و مالیات نیز ابزار موثری در بازتوزیع درآمدها است. مردم مالیات می‌دهند و انتظار دارند که محل هزینه‌کرد درآمدهای مالیاتی به آنها اعلام شود. او در پایان با اشاره به این که در کشورهای نفتی انحصار درآمدها در اختیار دولت است و دموکراسی احتمالی نیز به نهاد بازتوزیع‌کننده رانت تبدیل می‌شود، گفت: در چنین جوامعی راه برای برقراری پوپولیسم تسهیل می‌شود و مادامی که تغییری در سازوکار ارتباط مالی دولت و مردم ایجاد نشود دموکراسی به نهاد توزیع‌کننده درآمد نفتی تبدیل خواهد شد.
محمدعلی نجفی دبیر علمی همایش
ارسال نظر