اندیشکده آمریکایی درباره عراقچی چه می‌گوید؟
مرد مذاکره در وزارت خارجه
عراقچی، ظریف نیست
مردی که به عنوان وزیر خارجه بعدی ایران انتخاب شده، در غرب به عنوان یکی از مذاکره‌‌‌کنندگان ارشد توافق هستهای ۲۰۱۵ شناخته شده است. عباس عراقچی مانند سلف فقید خود، حسین امیرعبداللهیان، کار خود را به عنوان یک تحلیلگر سیاسی در وزارت امور خارجه آغاز کرد، اما رتبه‌‌‌های برتر را طی کرد. سینا عضدی استاد روابط بین‌الملل در موسسه مطالعات خاورمیانه دانشگاه جورج واشنگتن در مطلبی برای موسسه استیمسون نوشت، انتصاب عراقچی باید به عنوان یک تحول مثبت در زمان تنش بالا و فزاینده در منطقه تلقی شود. او علاوه بر تجربه طولانی در امور بین‌الملل و مذاکرات هستهای، از اعتبار قوی «انقلابی» برخوردار است که می‌تواند تا حدی از او در برابر انتقادات داخلی محافظت کند، البته اگر ایران در مورد موضوعات کلیدی امتیازاتی بدهد.
حسین موسویان، سفیر سابق ایران در آلمان و سخنگوی مذاکرات هستهای در اوایل دهه ۲۰۰۰، در مصاحبه‌‌‌ای گفت: «عراقچی یکی از حرفه‌‌‌ای‌‌‌ترین دیپلمات‌‌‌های وزارت خارجه است که از شهرت بسیار خوبی برخوردار است.او هیچ وابستگی به هیچ جبهه سیاسی ندارد و مورد احترام اکثریت آنهاست.» عراقچی سال ۱۳۴۱ در تهران در خانواده‌‌‌ای بازرگان، محافظه کار و مذهبی به دنیا آمد. او مانند بسیاری از جوانان ایرانی، داوطلبانه در جنگ ایران و عراق ۱۹۸۸-۱۹۸۰ شرکت کرد، تجربه‌ای که جهان‌‌‌بینی او را شکل داد. برای مثال، در دفاع از برنامه موشکی بالستیک ایران، در کنفرانسی در سال ۲۰۱۸ اظهار کرد: «ما هنوز جنگنده‌‌‌های سوپر اتاندارد فرانسوی، تانک‌‌‌های چیفتن بریتانیا، سلاح‌‌‌های شیمیایی آلمانی، هواپیماهای آواکس آمریکا و دلارهای سعودی را به یاد داریم که به جنگ عراق علیه ایران دامن زدند. برنامه موشکی ما دفاعی است.»
مذاکره‌کننده آینده هستهای در پایان جنگ به وزارت خارجه پیوست و موفق به کسب مدرک کارشناسی در روابط بین‌الملل از دانشکده روابط بین‌الملل وزارت خارجه شد. عراقچی همچنین در سال ۱۳۷۰ از دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز مدرک کارشناسی ارشد خود را در رشته علوم سیاسی گرفت. عراقچی زبان انگلیسی روان خود را در انگلستان تقویت کرد و در سال ۱۹۹۶ تحت نظارت پروفسور دیوید مک للان، محقق انگلیسی مارکسیسم، مدرک دکترای خود را در رشته سیاست و دولت از دانشگاه کنت دریافت کرد. پایان‌نامه عراقچی با عنوان «تحول مفهوم مشارکت سیاسی در اندیشه سیاسی اسلامی قرن بیستم» به تحلیل سازگاری مفهوم غربی مشارکت سیاسی با دین در جوامع اسلامی می‌پردازد.
عراقچی نتیجه می‌‌‌گیرد که اندیشه سیاسی نوین اسلامی در پی تطبیق حاکمیت مطلق خداوند با حاکمیت مردمی بوده و عناصر دموکراسی غربی را با اصول اسلامی برای ایجاد نهادهای دموکراتیک در چارچوب شریعت اسلامی تلفیق می‌کند. عراقچی که یک دیپلمات حرفه‌‌‌ای است، چند پست مهم داشته است؛ از جمله سفیر ایران در فنلاند از سال ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۳ و رئیس بخش اروپای غربی وزارت امور خارجه از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۴، یعنی زمانی که ایران برای اولین بار با انگلیس، فرانسه و آلمان درباره برنامه هستهای خود برای پیشرفت مذاکره کرد. او در سال ۲۰۰۵ به سمت معاون حقوقی وزیر امور خارجه ارتقا یافت. در سال ۲۰۰۸ سفیر در ژاپن شد و این سمت را تا زمان مدیریت امور آسیا و اقیانوسیه از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ حفظ کرد.
سپس جواد ظریف وزیر امور خارجه، عراقچی را به عنوان معاون خود در مذاکرات هستهای پس از انتخاب رئیسجمهور حسن روحانی در سال ۲۰۱۳ به خدمت گرفت. وندی شرمن، همتای آمریکایی عراقچی، وی را در خاطرات خود در سال ۲۰۱۸ «سرسخت، مصمم و آرام» و کارشناس جزئیات چرخه سوخت هستهای توصیف کرد؛ عراقچی نقش کلیدی در مذاکراتی داشت که در سال ۲۰۱۵ با انعقاد برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) بین ایران، اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل و آلمان به اوج خود رسید. دولت ترامپ در سال ۲۰۱۸ از برجام خارج شد، در حالی که ایران به توافق کامل پایبند بود، توافقی که کاهش تحریم‌‌‌ها را با محدودیت‌های قابل راستی‌‌‌آزمایی بر برنامه هستهای ایران مبادله می‌‌‌کرد.
پس از روی کار آمدن دولت جو بایدن در سال ۲۰۲۱ و تلاش برای احیای این توافق، عراقچی تیم مذاکره‌کننده ایران در وین را رهبری کرد. گفته می‌شود که او پیش‌نویسی را برای امضا آماده کرده بود. با این حال، همان‌طور که روحانی در ژوئن ۲۰۲۱ پس از ترک سمت خود شکایت کرد، به عراقچی «اختیار» برای نهایی کردن این معامله داده نشد. پس از انتخاب ابراهیم رئیسی به عنوان رئیسجمهور، عراقچی به شورای راهبردی روابط خارجی، نهادی که به رهبر معظم انقلاب، آیت‌الله علی خامنه‌ای مشاوره می‌دهد، پیوست. عراقچی از زمان خروج از قدرت همچنان مدافع سرسخت برجام و مذاکرات هستهای بوده است. به گفته وی، این توافق سه مزیت متمایز برای ایران داشت. ابتدا تحریم‌‌‌ها را لغو کرد. دوم، برنامه هستهای ایران از جمله غنی‌سازی اورانیوم را مشروعیت بخشید. سوم، «پروژه امنیتی‌‌‌سازی» دشمنان ایران را که جمهوری اسلامی را تهدید جدی برای صلح بین‌المللی معرفی می‌کنند، خنثی کرد.
عراقچی در رابطه با آمریکا موضع عملگرایانهای اتخاذ کرده است. وی در ژانویه ۲۰۲۴ اعلام کرد تا زمانی که جمهوری اسلامی به گفتمان انقلابی و ضد امپریالیستی خود پایبند باشد، حل مسائل اساسی با آمریکا امکان‌پذیر نیست، اما می‌توان اختلافات را مدیریت کرد. وی گفت: یا باید گفتمان ضد امپریالیستی را کنار بگذارید، یعنی دیگر جمهوری اسلامی نیستید یا باید با آمریکا مقابله کنید. بنابراین، حل مشکل امکان‌پذیر نیست، اما مدیریت آن قابل تصور است. عراقچی به‌رغم تخصص خود، احتمالا با چالش‌‌‌های مهمی در وزارت خارجه مواجه خواهد شد. وزرای خارجه ایران حتی بیشتر از ایالات متحده نفوذ محدودی در شکل دادن به سیاست خارجی دارند. آنها باید دائما با نهادهای دولت مشورت کنند. ظریف در سال ۲۰۲۱ از این موضوع به عنوان تقابل بین «دیپلماسی و میدان نبرد» یاد کرد.
عراقچی در روز ۱۲ مرداد در مجلس اولویت‌‌‌های خود را تشریح کرد و وعده دیپلماسی «جامع، فعال و موثر» را داد. او خواستار برقراری رابطه مبتنی بر «احترام متقابل» با اروپایی‌‌‌ها و «مدیریت» خصومت‌‌‌ها با آمریکا شده است و خواستار لغو «شرافتمندانه» تحریم‌‌‌های آمریکا از طریق مذاکرات «هدف‌‌‌گرا» و جدی است. عراقچی مانند بسیاری دیگر از مقامات ایرانی، خواستار «ادامه روابط قوی با چین و روسیه و گسترش همکاری با اقتصادهای نوظهور مانند هند، اندونزی، آفریقای جنوبی و برزیل» است. در جریان مبارزات انتخاباتی زودهنگام ریاست جمهوری که پس از سانحه مرگبار برای رئیسی و امیرعبداللهیان رخ داد، مسعود پزشکیان، رئیسجمهور جدید، متعهد شد که اختلافات ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی(IAEA) را حل و با غرب تعامل کند. استعفای ناگهانی ظریف از سمت مشاور ارشد پزشکیان بعید است بر عراقچی تاثیر بگذارد اما می‌تواند شانس دستیابی به توافق هستهای جدید را بیشتر تضعیف کند.
۱۵ماه آینده برای سیاست خارجی ایران و پرونده هستهای بسیار مهم خواهد بود. در اکتبر ۲۰۲۵، قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد که برجام را در نظر گرفته بود، منقضی می‌شود و امکان تمدید تحریم‌‌‌های قبلی سازمان ملل از بین خواهد رفت. با توجه به پیشرفت‌‌‌های قابل‌توجه در برنامه هستهای ایران و عدم‌همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در دولت رئیسی، فرانسه و بریتانیا بهعنوان طرفهای برجام و اعضای دائمی شورای امنیت می‌توانند تحریم‌‌‌های سازمان ملل را مجددا اعمال کنند. با این حال، اگر به پزشکیان آزادی عمل برای مذاکره جدی بر سر برنامه هستهای داده شود، عراقچی مرد مناسبی برای این کار خواهد بود. کار او به عنوان مشاور رهبری باعث جلب اعتماد شده است. تجربه قابل‌توجه او در دیپلماسی بین‌المللی در برخورد با طرفهای غربی به این معنی است که او مهارت‌های لازم را دارد. اکنون این سوال مطرح است که آیا به او فرصت داده می‌شود و آیا دولت بعدی ایالات متحده پذیرای این مذاکرات خواهد بود یا خیر.
باشگاه اقتصاددانان را بخوانید
