اروپا به رئیس‌‌‌جمهور جدید ایران فرصت می‌‌‌دهد؟
بدبینی فزاینده تهران و بروکسل
ایران قول انتقام نسبت به حمله مستقیم و گستاخانه در قبال حاکمیت خود را داده است. تشدید تنش‌‌‌ها بین ایران و «محور مقاومت» با اسرائیل و متحدانش، اروپایی‌‌‌ها را وادار می‌‌‌کند که طرف اسرائیل را بگیرند و احتمالا دیپلماسی با دولت جدید تهران را پیش از آنکه حتی فرصتی برای شروع داشته باشد، به عقب برانند.
مسعود پزشکیان، رئیس‌‌‌جمهور ایران در سخنرانی تحلیف خود در ۳۰ ژوئیه، متعهد شد که روابط ایران با جهان را عادی کند که این امر منعکس‌کننده نیاز تهران به کاهش تحریم‌‌‌ها است؛ تحریم‌‌‌هایی که اقتصاد ایران را تحت تاثیر قرار داده است. نظرات او بر اساس دیدگاهی است که بلافاصله پس از انتخابش بیان کرد. رئیس‌‌‌جمهور جدید ایران در حالی که شکاف با اروپا بر سر برنامه هسته‌‌‌ای و حمایت از روسیه و اختلافات بر سر جنگ اسرائیل و غزه وجود دارد، زمینه‌‌‌هایی را که در آنها امکان همکاری وجود دارد، از جمله تجارت، امنیت انرژی، مسیرهای ترانزیتی، محیط زیست و مبارزه با تروریسم و قاچاق مواد مخدر را تعیین کرد.
شواهد بیشتری که نیت پزشکیان را نشان می‌‌‌دهد حضور فعال محمدجواد ظریف در کمپین انتخاباتی او و احتمال انتصاب عباس عراقچی معاون سابق ظریف به عنوان وزیر امور خارجه است. هر دو از معماران کلیدی برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) ۲۰۱۵ بودند. با این حال، ترور اسماعیل هنیه در ۳۱ ژوئیه ، با تقویت نگاه جناح اصولگرا در ایران و با بی‌‌‌اعتبار کردن ایده گفتوگو با غرب، این برنامه را به خطر می‌اندازد. به نظر می‌‌‌رسد که واکنش اولیه اروپا نیز دیدگاه تندروها را تایید می‌‌‌کرد. آنالنا بربوک، وزیر امور خارجه آلمان، در درخواست خود به همه طرف‌‌‌ها برای خویشتن‌‌‌داری، ایران را بیشتر مورد توجه قرار داد. بریتانیا و فرانسه نیز در نشست اضطراری شورای امنیت سازمان ملل در ۳۱ ژوئیه، در درجه اول ایران را مسوول تشدید تنش در منطقه دانستند.
حتی قبل از ترور اسماعیل هنیه، تلاش برای تجدید دیپلماسی با دشواری‌‌‌های زیادی روبه‌رو شده بود. از طرف اروپا، سخنگوی سرویس اقدام خارجی اروپا به ریاست جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا به پزشکیان تبریک گفت و آمادگی خود را برای گفتوگو در راستای سیاست تعامل انتقادی اتحادیه اروپا اعلام کرد. انریکه مورا، معاون بورل و مذاکرهکننده ارشد هسته‌‌‌ای اتحادیه اروپا در مراسم تحلیف پزشکیان شرکت کرد. او با عراقچی ملاقات کرد و در صفحه اجتماعی ایکس نوشت: «خوب است که در فصل جدیدی برای ایران، تماس با عراقچی را بازیابی کنم. مشتاقانه منتظر همکاری مجدد با او هستم.»
فدریکا موگرینی، سلف بورل، در مراسم تحلیف حسن روحانی در سال ۲۰۱۷ حضور داشت. اما حتی اقدام متواضعانه اعزام مورا این بار باعث خصومت در برخی از بخش‌‌‌های اتحادیه اروپا شد. سخنگوی روابط خارجی محافظه‌‌‌کاران و اصلاحطلبان اروپایی، یک گروه راست افراطی در پارلمان اروپا، با ارسال نامه‌‌‌ای سرگشاده به بورل از او خواست در تصمیم اعزام مورا تجدید نظر و به طور کلی موضع سخت‌‌‌تری در قبال ایران اتخاذ کند. هانا نیومن از حزب سبزها، رئیس جدید هیأت پارلمانی برای روابط با ایران، نیز مورا را به خاطر اینکه اساسا وظیفه خود را انجام داده یعنی ترویج دیپلماسی با تهران به دستور بورل، مورد انتقاد قرار داد. او همچنین مدعی شد که حضور او در تهران «مشروعیت بخشیدن به رئیس جمهور جدید ایران» است؛ گویی انتخاب طرفدار گفتوگو با اروپا چیز بدی است!
چنین موضع‌‌‌گیری‌‌‌هایی به طور فزاینده‌‌‌ای بر دیدگاه اصلی ایران در اروپا غلبه می‌‌‌کند. در سخنرانی کلیدی در گفت‌وگوی منامه در سال ۲۰۲۲، رئیس کمیسیون اروپا، اورسولا فون در لاین که به تازگی برای دومین بار در راس این نهاد قرار گرفته است، خط سنتی تعامل متوازن اتحادیه اروپا با بازیگران خلیج فارس را به نفع دیدگاه جنگ‌‌‌طلبانه‌‌‌تر رد کرد و از ایران به عنوان تهدید اصلی امنیتی در منطقه نام برد. پس از حمله حماس به اسرائیل در ۷ اکتبر ۲۰۲۳، تندی مواضع فون در لاین دو برابر شد و تهران را به تلاش برای دامن زدن به خشونت و هرج و مرج در خاورمیانه متهم کرد.
جانشین بورل به عنوان نماینده عالی سیاست خارجی اتحادیه اروپا، نخست وزیر سابق استونی، کایا کالاس، برای داشتن دیدگاه خاصی درباره ایران شناخته شده نیست. با این حال، بسیار محتمل است که رویکرد او به شدت با حمایت تهران از روسیه در بحبوحه جنگ علیه اوکراین و دیدگاه تأثیرگذار در بروکسل که سیاست بین‌‌‌الملل را رقابتی بین دموکراسی‌‌‌ها و خودکامگی‌‌‌ها می‌‌‌بیند، تغییر کند. این معنادار است زیرا کالاس همچنین جانشین بورل به عنوان رئیس کمیسیون مشترک مسوول اجرای برجام خواهد شد.
در حالی که ستون دیپلماسی بروکسل با ایران ممکن است در حال تضعیف باشد، وضعیت در سطح تک‌تک کشورهای اروپایی، به ویژه تروئیکای اروپا- انگلیس، فرانسه و آلمان - که سیاست اروپا در قبال ایران را هدایت می‌کنند، نگران‌کننده است. امانوئل مکرون، رئیس‌‌‌جمهور فرانسه در تماس تلفنی با پزشکیان به او تبریک گفت، اما همچنین نسبت به ادامه حمایت ایران از روسیه هشدار داد و از ایران خواست که از جنگ گسترده‌‌‌تر بین اسرائیل و لبنان جلوگیری کند. با این حال، انتخاب یک دولت جدید به رهبری حزب کارگر در بریتانیا می‌‌‌تواند نشانه رویکرد انعطاف‌‌‌پذیرتر نسبت به تهران باشد.
از میان کشورهای E۳، روابط با آلمان شدیدترین رکود را تجربه کرده است. دولت در برلین، به ویژه حزب سبزها که کنترل وزارت خارجه را در دست دارد، به شدت تحت تأثیر اعتراضات سال ۲۰۲۲ در ایران قرار دارد. حمایت ایران از روسیه در اوکراین و حماس در غزه به خصومت در آلمان دامن زده است. در ۲۴ ژوئیه، به دنبال یک کارزار فشار عمومی شدید، مقامات آلمانی مرکز اسلامی در هامبورگ را به اتهام اینکه مرکز فعالیت‌‌‌های طرفدار ایران بود، بستند. این مرکز در سال ۱۹۶۲ توسط شاه وقت ایران تأسیس شد و زمانی توسط روحانیِ اصلاح‌طلب محمد خاتمی که از سال ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۵ رئیس جمهور ایران بود، هدایت می‌‌‌شد.
متعاقب آن، تروئیکای اروپا، قطعنامه‌‌‌ای را برای محکوم کردن پیشرفت‌‌‌های هسته‌‌‌ای ایران در نشست ژوئن ۲۰۲۴ آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) در ابتدا علیه مخالفت‌های ایالات متحده ارائه کرد. این دیدگاه انتقادی فزاینده از دیپلماسی هسته‌‌‌ای با ایران با توجه به مهلت قریب‌الوقوع - اکتبر ۲۰۲۵ - برای انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل که برجام را تأیید می‌‌‌کند، نگران‌کننده است. بر اساس این قطعنامه، هر طرفی می‌‌‌تواند تحریم‌‌‌های سازمان ملل علیه ایران را بدون وتوی یکی از پنج عضو دائمی برجام، «بازگرداند». از آنجا که ایالات متحده دیگر بخشی از برجام نیست و بعید است روسیه و چین تحریم‌‌‌ها را علیه یک متحد خود مجددا اعمال کنند، این امر انگلیس یا فرانسه را به عنوان نامزد برای برداشتن این گام باقی می‌‌‌گذارد.
اگر این اتفاق بیفتد، ایران تهدید کرده است که از معاهده منع گسترش سلاح‌‌‌های هسته‌‌‌ای (NPT) خارج می‌‌‌شود. معقول‌‌‌ترین مسیر پیش روی اتحادیه اروپا به خصوص تروئیکای اروپا این است که از ظهور یک دولت جدید در ایران برای تعامل مجدد دیپلماتیک در مورد موضوع هسته‌‌‌ای استفاده کند. حتی اگر گزینه احیای برجام دور از ذهن به نظر برسد، می‌‌‌توان درک جدیدی مبتنی بر همان پیش‌‌‌فرض‌‌‌ها یعنی محدود کردن برنامه هسته‌‌‌ای ایران در ازای لغو تحریم‌‌‌ها را دنبال کرد. در صورت موفقیت‌آمیز بودن، تقویت مجدد یا توافق جدید می‌‌‌تواند فضایی را برای تغییرات در سایر سیاست‌‌‌های ایران ایجاد کند.
اصلاحطلبان احتمالا به دنبال ایجاد توازن در روابط با اروپا هستند؛ البته نه برای قطع روابط با روسیه بلکه برای تنوع بخشیدن به مناسبات خارجی کشور. پاسخ مثبت اروپا، به ویژه در جبهه اقتصادی، انگیزه تهران را برای اولویت دادن به روابط با مسکو کاهش می‌‌‌دهد. یکی از گام‌‌‌های ملموس این است که اتحادیه اروپا به ایران در برآوردن الزامات گروه ویژه اقدام مالی (FATF)، ناظر جهانی مبارزه با پولشویی و تامین مالی تروریسم کمک کند. در طول کمپین، پزشکیان ابراز علاقه کرد که ایران را از لیست سیاه FATF خارج کند، که برای بهبود فضای تجاری ایران بسیار مهم است.
همچنین تلاش عربستان سعودی و امارات متحده عربی برای تنش‌زدایی و تعامل مجدد با ایران باعث شده است که طرح فون در لاین در سال ۲۰۲۲ برای ایجاد یک اتحاد منطقه‌‌‌ای علیه ایران کهنه به نظر برسد. حتی بحرین که سابقا سرسخت‌ترین دشمن ایران در خلیج فارس بود، در حال عادی‌سازی روابط با تهران است. البته، چشمانداز این مسائل به روند تشدید درگیری در خاورمیانه و همچنین به نتیجه انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده بستگی دارد. پیروزی کامالا هریس، دموکرات، چهار سال به ایران و ایالات متحده فرصت می‌‌‌دهد تا روابط خود را بهبود بخشند، قبل از اینکه پزشکیان و هریس دوباره انتخاب شوند. حتی دونالد ترامپ، به‌رغم لفاظی‌‌‌های خصمانه‌‌‌اش، ممکن است در مقطعی در صورت بازگشت به کاخ سفید به توافق با ایران علاقه‌‌‌مند باشد. از آنجا که ایالات متحده فاقد روابط رسمی دیپلماتیک با ایران است، در حالی که بیشتر اروپایی‌‌‌ها هنوز در تهران سفیرانی دارند، اروپا باید از قدرت باقی‌مانده خود برای حمایت از دیپلماسی جدید با ایران استفاده کند؛ همان‌طور که زمانی پیشگام مذاکراتی بود که منجر به برجام شد.
