قرارداد تهران و دهلی پس از ۷سال عملیاتی شد
ایران؛ چهارراه جهانی ترانزیت
سعیده سادات فهری : با گذشت 7 سال از امضای قراردادی بین ایران، هند و افغانستان تحت عنوان توافق‌نامه چابهار و بدقولیهای طرف هندی جهت عملیاتی کردن این پروژه، سرانجام روز گذشته قراردادی 10 ساله بین ایران و یک شرکت هندی برای توسعه بندر چابهار امضا شد. یکی از موضوعات توافقی که سال 95 امضا شده بود، ورود یک شرکت هندی به بندر شهید بهشتی چابهار بود و بر اساس این توافق‌نامه، اپراتوری بندر شهید بهشتی چابهار به یک شرکت هندی واگذار شد.دی ماه سال ۹۷ دفتر شرکت هندی ای‌پی‌جی‌ال به صورت رسمی در منطقه آزاد چابهار اجرای قرارداد فعالیت موقت خود را به مدت ۲سال در بندر شهید بهشتی شروع کرد تا در صورت انجام تعهداتش از جمله تجهیز بندر با تجهیزات موردنیاز، وارد پروسه قرارداد ۱۰ساله با سازمان بنادر و دریانوردی شود.
اما پس از گذشت این مدت زمان، هندی‌‌‌ها حاضر به انعقاد قرارداد بلندمدت نبودند و هر‌‌‌چند در این مدت 6 دستگاه جرثقیل دروازه‌‌‌ای، از تجهیزات بندری قید شده در قرارداد که از تکالیف هندی‌‌‌ها بود، وارد بندر شهید بهشتی چابهار شد اما هند تا امضای قرارداد 10 ساله اجازه استفاده از این تجهیزات را به ایران نمی‌‌‌داد. به گزارش «ایلنا»، یکی از دلایل هندی‌‌‌ها در عدم‌انعقاد قرارداد 10 ساله این بود که بندهایی از قرارداد اصلاح شود و کشور ثالث در دادگاه بین‌المللی هم حق داوری را داشته باشد. ایران تاکنون سه بار از هندی‌‌‌ها برای انعقاد قرارداد دعوت کرده است که دو بار از آنها به دلایلی نامعلوم ازسوی هندی‌‌‌ها رد شد و درنهایت روز گذشته این قرارداد 10 ساله بین دو کشور منعقد شد.
روز دوشنبه 24 اردیبهشت ماه 1403 طی مراسمی با حضور مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی و وزیر بنادر، کشتیرانی و آبراهه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های هند، قرارداد سرمایه‌گذاری شرکت هندی IPGL در بندر چابهار امضا شد. این قرارداد شامل تجهیز و بهره‌‌‌برداری از پایانه‌‌‌های کانتینری و کالای عمومی بندر شهید بهشتی است. مبلغ این قرارداد با افزایش ۳۵ میلیون دلاری به ۱۲۰ میلیون دلار رسیده و مدت آن ۱۰ ساله است.
همزمان با سفر وزیر کشتیرانی هند به ایران، وزیر خارجه این کشور از احتمال انعقاد یک توافق همکاری بلندمدت با ایران برای مدیریت بندر استراتژیک چابهار خبر داده بود. همان‌طور که اشاره شد پیش‌تر قرارداد بین ایران، هند و افغانستان برای توسعه بندر چابهار در سال ۱۳۹۵ به منظور سرمایه‌گذاری مشترک این سه کشور منعقد شده بود؛ اما به دلیل تحریم‌‌‌های آمریکا تا امروز شاهد تحرک خاصی از سوی هند در مسیر این قرارداد نبودیم. مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس دی ماه سال گذشته در گزارشی با اشاره به این موضوع نوشت: «همزمان با آغاز تحریم‌‌‌های اقتصادی آمریکا علیه ایران در سال ۱۳۹۷، هند از ایفای تعهدات خود مبنی بر سرمایه‌گذاری به منظور توسعه این منطقه سر باز زد. کارشناسان معتقدند در حال حاضر از منظر فنی نقش هند در چابهار عمدتا بهره‌‌‌برداری بوده و توسعه زیرساخت‌‌‌های این منطقه بر عهده ایران قرار گرفته است.»
با توجه به قراردادی که روز گذشته بین ایران و هند امضا شد به نظر میرسد روند همکاری‌‌‌های هند در این بندر استراتژیک سمت و سوی جدی‌‌‌تری پیدا کند. این اولین باری است که هند مدیریت یک بندر خارج از کشور را بر عهده می‌گیرد. وزیر امور خارجه هند تاکید کرده بود که کشورش می‌‌‌خواهد با ایران در مورد مدیریت بندر چابهار به «توافق طولانی‌‌‌مدت» دست یابد. وزیر خارجه هند روز دوشنبه به خبرنگاران در بمبئی گفت: «همین که یک توافق بلندمدت منعقد شود، راه برای سرمایه‌گذاری‌‌‌های بزرگ‌تر در بندر چابهار باز خواهد شد.»
اهمیت چابهار
بندر چابهار تنها بندر اقیانوسی ایران است که ایران را به اقیانوس هند متصل می‌کند. این بندر در جنوب استان سیستان‌‌‌و‌‌‌بلوچستان بوده و در کرانه دریای مکران و اقیانوس هند واقع شده است. دلیل اهمیت زیاد این بندر آن است که نزدیک‌‌‌ترین راه دسترسی کشورهایی مانند افغانستان، ترکمنستان و ازبکستان به آب‌‌‌های آزاد است. همچنین در حال حاضر نیز بسیاری از نیازهای اساسی ایران از طریق همین بندر وارد کشور می‌شود. با توجه به این تعاریف می‌توان حدس زد بندر چابهار ظرفیت بسیار زیادی برای توسعه و پیشرفت دارد.
این در حالی است که بنا به گزارش خبرگزاری «ایسنا»، رودرا گاوراو شرست، سفیر هند در ایران نیز روز یکشنبه با معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل سازمان بنادر و دریانوردی ایران دیدار کرد و در جریان بازدید از بندر چابهار گفت که هند به تعهدات خود برای توسعه چابهار پایبند است. پیش‌تر تحریم‌‌‌های آمریکا علیه ایران، توسعه بندر را کند کرده بود. سارباناندا سونوال، وزیر بنادر، کشتیرانی و آبراه‌‌‌های جمهوری هند که در ایران به‌سر می‌‌‌برد، روز گذشته در آیین امضای قرارداد تجهیز و بهره‌‌‌برداری از پایانه‌‌‌های کانتینری و کالای عمومی بندر شهید رجایی چابهار با جمهوری هند گفت: «چابهار بندری ارزشمند از نظر ترانزیت است و می‌تواند در ارتباط هند با افغانستان و کشورهای سی. آی. اس محصور در خشکی مثمرثمر باشد.»
به گزارش «ایرنا»، وی افزود: «ایران و هند دوستانی تاریخی و دیرینه هستند.» سونوال بیان کرد: «ما هندی‌‌‌ها معتقدیم وقتی تصمیم برای اجرای کاری می‌‌‌گیریم، دیگر فاصله‌‌‌ها تاثیرگذار نیستند.» این وزیر هندی ادامه داد: «پیش از این در ۲۳ ماه مه سال ۲۰۱۶ توافق‌نامه‌‌‌ای با حضور نخست‌وزیر هند بین دو کشور به امضا رسید که نشان‌دهنده اعتماد و عمق همکاری‌‌‌ها بین دو کشور است.» وزیر بنادر هند تاکید کرد: «امروز دو کشور شاهد امضای یک قرارداد همکاری بلندمدت برای تجهیز پایانه بندر شهید بهشتی هستند و معتقدیم نقشه راه همکاری‌‌‌های خوبی را بین دو کشور ترسیم کرده‌‌‌ایم.»
وی با اشاره به رایزنی‌‌‌هایش با وزیر راه و شهرسازی ایران درباره کریدور شمال- جنوب افزود: «بر اساس اراده مشترک رهبران دو کشور، ما قصد داریم تا بندر چابهار را به یکی از کانون‌‌‌های اصلی حمل‌ونقل و ترانزیت تبدیل کنیم.» این مقام هندی تاکید کرد: «چابهار بندری ارزشمند از نظر ترانزیت است و می‌تواند زمینه ارتباط هندوستان با افغانستان، کشورهای سی. آی. اس محصور در خشکی و دیگر کشورها را فراهم کند.» سونوال تصریح کرد: «ما نهایت تلاش خود را برای توسعه هرچه بیشتر بندر چابهار انجام خواهیم داد و تلاش می‌‌‌کنیم تا مسیر تجارت را در این بندر هموار کنیم.»
توسعه روابط ترانزیتی
مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی در این مراسم گفت: «ما از توافق با هند راضی هستیم، هند را یکی از اقتصادهای بزرگ دنیا می‌‌‌دانیم و توافق با این کشور از برنامه‌‌‌های ایران است.» به گزارش «ایسنا»، وی افزود: «هدف ۵۸ درصدی رشد ترانزیت کشور در ۱۴۰۲ نسبت به ۱۴۰۱، گواه اهتمام دولت ایران برای توسعه ترانزیت و زیرساخت‌‌‌های ترانزیتی بین کشورهای منطقه است. ادامه رشد بیش از ۵۰ درصدی ترانزیت در سال جدید، گواه ادامه‌‌‌دار بودن این رشد و اهتمام دولت در این مسیر است.» وزیر راه و شهرسازی تاکید کرد: «پیش از این در نشست سه‌‌‌جانبه بین ایران - هند - روسیه، نقشه کلان‌‌‌پروژه ایران‌‌‌راه ارائه شده بود. توافقی که به‌‌‌دنبال این نقشه انجام شد، گواه تلاش برای توسعه روابط ترانزیتی است.»
همچنین علی‌‌‌اکبر صفایی، مدیرعامل سازمان بنادر و دریانوردی در این مراسم گفت: «اراده مقامات ارشد دو کشور بر این بود که یکی از مهم‌ترین قراردادهای بندری و دریایی بین ایران و هند به نتیجه برسد. این اراده با تلاش‌‌‌های دو وزیر و دو هیات همراه انجام شده و منجر به تهیه و نهایی شدن قرارداد تجهیز و بهره‌‌‌برداری از پایانه‌‌‌های کانتینری و کالاهای عمومی جمهوری هند شد.»
قابلیت‌های کریدوری ایران
با توجه به قرارداد فعلی با هند و قرارداد 25 ساله با چین می‌توان امیدوار بود که ایران در سال‌های پیش رو به یک مرکز مهم کریدوری و ترانزیتی در جهان تبدیل شود. طبق قرارداد 25 ساله با چین قرار بود ایران به بخشی از ابتکار کمربند-جاده چین تبدیل شود و چینی‌‌‌ها طبق بندهای متعدد این پیش‌‌‌نویس وعده داده بودند هم سواحل مکران و هم بندر جاسک را توسعه دهند و ضمنا در حوزه ساخت پالایشگاه و صنایع پتروشیمی در این بندر نقش فعالی داشته باشند و سرمایه‌گذاری بلندمدتی انجام دهند. امروز نیز بر اساس این قرارداد با هند قرار است چابهار به یک مرکز مهم ترانزیتی تبدیل شود. با توجه به این قراردادها بین ایران و قدرت‌‌‌های بزرگ، می‌توان گفت ایران در حال تبدیل شدن به یکی از کانون‌‌‌های ترانزیتی مهم در جنوب خلیج‌‌‌فارس است و در بلندمدت این قابلیت را دارد که نقش چهارراه جهانی را نیز ایفا کند.
چرا سیاست هند تغییر کرد؟
امین رضایی‌‌‌نژاد، کارشناس مسائل شبه‌‌‌قاره به روزنامه «دنیای‌اقتصاد» گفت: «اهمیت بندر چابهار در تقویت جایگاه ایران در عرصه رقابت‌‌‌های ترانزیتی بر هیچ‌‌‌کس پوشیده نیست و سخن‌‌‌گفتن از آن گزافه گویی است؛ اما چرا هند پس از سال‌ها سیاست کج دار و مریز خود درباره توسعه همکاری‌‌‌های ترانزیتی با ایران اکنون به این تغییر رویکرد دست زده است؟ به نظر میرسد باید پاسخ را در جایی فراتر از روابط ایران و هند جست‌وجو کرد.»
وی افزود: «اگر حساسیت ایالات متحده به جمهوری اسلامی ایران را رتبه‌‌‌بندی کنیم، قطعا در مرتبه‌‌‌های پایین این رتبه‌‌‌بندی، سرمایه‌گذاری کشورهای دوست ایالات متحده در ایران به‌‌‌منظور مقابله با کشوری که خصومت مشترکی با ایالات متحده دارد، جای می‌گیرد. بنا به این تعریف سرمایه‌گذاری در بندر چابهار که جایگاه رقابتی ایالات متحده و هند در مقابل چین را ارتقا می‌دهد، در این رتبه جای می‌گیرد و تلاش هند برای سرمایه‌گذاری در بندر چابهار منطقی به نظر میرسد.»
رضایی‌‌‌نژاد با اشاره به رشد تصاعدی اختلافات جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده در موضوعات مختلف منطقه‌‌‌ای و احتمال افزایش حساسیت به این موضوعات در واشنگتن، گفت: «در نتیجه تلاش جدی برای متوقف کردن سرمایه‌گذاری‌‌‌هایی مانند آنچه دهلی‌‌‌نو در بندر چابهار انجام داده، وجود داشت و دهلی‌‌‌نو به طور طبیعی و با ادراک این موضوع تلاش جدی در توسعه بندر چابهار از خود نشان نمی‌‌‌داد.»
این کارشناس در خصوص چرایی تغییر در سیاست چند ساله هند به تحولات یک ماه اخیر اشاره کرد و توضیح داد: «این مساله به آنجایی بازمی‌گردد که جمهوری اسلامی ایران یکی از مهم‌ترین خط‌‌‌قرمزهای واشنگتن را پشت سر می‌‌‌گذارد؛ بدون آنکه با نظام تنبیهی شدیدی از سوی ایالات متحده مواجه شود. برخوردهای سخت جمهوری اسلامی ایران و رژیم صهیونیستی همواره در منطقه خاکستری اتفاق می‌‌‌افتاد. برای مثال اقدامی در سوریه از سوی رژیم صهیونیستی با واکنش ایران در اربیل مواجه می‌‌‌شد و کمتر تحلیلگری پیش‌بینی می‌‌‌کرد که حمله به کنسولگری ایران به حمله مستقیم ایران به اراضی اشغالی منجر شود. رخ‌‌‌دادن این اتفاق که به منزله عبور از یکی از مهم‌ترین خط‌‌‌قرمزهای ایالات متحده بود، با واکنشی صرفا دیپلماتیک از سوی ایالات متحده مواجه شد.» وی افزود: «این مساله به‌‌‌روشنی چشم‌‌‌انداز واکنشی ایالات متحده نسبت به حوادثی با درجه حساسیت کمتر را با خدشه‌‌‌ای جدی روبه‌رو کرده است. در نتیجه دستگاه ادراکی تصمیم‌گیران در عرصه سیاست خارجی در کشورهای مختلف را با این موضوع روبه‌رو می‌کند که آیا ایالات متحده همچنان توانایی صرف هزینه‌‌‌های سنگین برای حفظ یک‌‌‌جانبه‌‌‌گرایی خود در جهان را داراست یا خیر؟ زیرا ایران یکی از بالاترین درجه‌‌‌های حساسیت ایالات‌متحده را زیر پا گذاشته و با واکنشی مواجه نشده است.»
همکاری همزمان تهران با پکن و دهلی‌‌‌نو
کارشناس مسائل شبه‌‌‌قاره با تاکید بر اینکه تثبیت روابط ترانزیتی ایران و هند، تهران را در جایگاهی قرار می‌دهد که پیش‌‌‌ازاین امارات متحده عربی و عربستان سعودی به آن دست‌‌‌یافته بودند، ادامه داد: «ریاض و ابوظبی با توسعه همزمان روابط ترانزیتی خود با چین و هند تلاش کردند ضمن بهره‌‌‌مندشدن از مزایای هر دو کشور توازن روابط با شرق و غرب را به سیاست خارجی خود اضافه کنند. به نظر میرسد همکاری همزمان تهران با پکن و دهلی‌‌‌نو گمشده سیاست خارجی ما در مورد ایجاد توازن است که افزایش نقش هند در روابط بین‌المللی اقتصادی جمهوری اسلامی ایران می‌تواند به دست یافتن به آن کمک کند.»
