ایرانیان خارج از کشور به وطن برمی‌گردند؟
وعده ۲۰ ساله دولت‌ها برای درهای باز
اوج بازگشت ایرانیان خارج از کشور در دولت اصلاحات رقم خورد. سیاست تنش‌زدایی محمد خاتمی و افزایش سرمایه‌گذاری‌ها در ایران که ارتباط مستقیم با سیاست خارجی این دولت داشت، منجر به بازگشت بسیاری از تجار ایرانی و ایرانیان خارج از کشور شد. این روند در دولت اول محمود احمدی‌نژاد هم تا حدی ادامه داشت، اما دولت دوم او این روند را معکوس کرد. این درحالی بود که داغ‌ترین مباحث مرتبط با بازگشت ایرانیان در دولت محمود احمدی‌نژاد مطرح شد و حتی شورایی که سال ۸۳ با عنوان شورای عالی امور ایرانیان خارج از کشور در دولت قبل از او تشکیل شده بود، به معاونت اجرایی ریاست‌جمهوری دولت نهم منتقل شد تا از ورای آن بتواند راحت‌تر به دغدغه بازگشت ایرانیان خارج‌نشین بپردازد. از این منظر می‌توان گفت که دولت احمدی‌نژاد موفق شد تا راه را برای بازگشت برخی از چهره‌های معروف به ایران هموار کند؛ هرچند سرنوشت برخی از ایرانیان خارج از کشور با توجه به عدم تعهد دولت مذکور به قول‌هایی که به این اشخاص داده بود لزوما مطلوب نبوده است.
در این میان می‌توان به بازگشت حبیب خواننده به ایران اشاره کرد که بنابه گفته نزدیکانش، دولت وقت به وعده‌هایش با او عمل نکرد و سرانجام در گوشه‌ای از ایران سرخورده از همه این بدعهدی‌ها درگذشت. البته موضوع تسهیل شرایط برای بازگشت ایرانیان تنها به دولت‌ها اختصاص ندارد؛ این مبحث آن‌قدر اهمیت دارد که حتی می‌تواند در هر دوره یکی از شعارهای انتخاباتی محبوب نامزدهای انتخابات ریاست‌جمهوری باشد. همچنان‌که مرحوم رستم قاسمی یکی از نامزدهای انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۰ در یکی از برنامه‌های انتخاباتی‌اش در کلاب‌هاوس وعده داد با تعامل قوه‌قضائیه و مجوز رهبری زمینه را برای بازگشت ایرانیان خارج از کشور فراهم می‌کند. در این گزارش به راهکارهای دو دولت پیشین و دولت فعلی برای بازگشت ایرانیان و میزان موفقیت هرکدام از این دولت‌ها برای ترغیب ایرانیان خارج از کشور برای برگشتن به ایران می‌پردازیم.
احمدی‌نژاد و بازگشت خوانندگان لس‌آنجلسی
محمود احمدی‌نژاد زمانی به قدرت رسید که دوران شکوفایی اقتصادی ایران به واسطه افزایش شدید قیمت جهانی نفت و نیز عملکرد دولت اصلاحات بود. دولت او از این منظر روی بازگشت ایرانیان خارج از کشور حساب ویژه باز کرد و از این رهگذر بود که او شورای عالی امور ایرانیان خارج از کشور را به نهاد تحت امرش منتقل کرد و ریاست آن را برعهده گرفت. احمدی‌نژاد در ادامه ریاست این شورا را به اسفندیار رحیم‌مشایی یکی از جنجالی‌ترین اعضای دولتش واگذار کرد. این شورا طی سال‌های فعالیتش در دو دولت احمدی‌نژاد اقدام به برگزاری نشست‌ها و همایش‌هایی با حضور ایرانیان خارج از کشور کرد و هزینه‌های بسیاری را صرف این برنامه‌ها با هدف اعتمادسازی ایرانیان مقیم خارج به نظام کرد. هزینه‌هایی که در نهایت تاثیری برای جذب ایرانیانی که ترک وطن کرده‌اند، نداشت.
با این حال محمود احمدی‌نژاد بارها در سخنانی، دستگاه‌های دولتی را به دفاع از حقوق ایرانیان مقیم خارج از کشور فراخواند. یکی از سخنان مهم او دراین رابطه «استفاده از ایرانیان خارج از کشور به عنوان سفیران فرهنگ و تمدن ایرانی در کشورهای مختلف و جوامع بین‌المللی» بود. احمدی‌نژاد طی دوران ریاست‌جمهوری‌اش بارها در سفرهای خارج از کشورش با ایرانیان مقیم خارج دیدار و گفت‌وگو کرد. دولت او اما به بازگشت خواننده‌های موسوم به لس‌آنجلسی به وطن علاقه ویژه‌ای داشت. در این بین رحیم‌مشایی، مشاور احمدی‌نژاد تلاش‌های زیادی کرد تا از طریق شورای عالی ایرانیان خارج از کشور برخی از چهره‌های خارج‌نشین و از جمله خوانندگان لس‌آنجلسی به کشور بازگرداند.
در نتیجه سال ۱۳۸۸ حبیب محبیان، خواننده با نگارش نامه‌ای به احمدی‌نژاد، خواستار حضور در کشور شد و با موافقت ضمنی و پذیرفتن رعایت برخی شرایط به همراه خانواده‌اش به ایران بازگشت. با این حال براساس برخی گزارش‌ها اگرچه به او وعده داده شده بود که می‌تواند در ایران کنسرت برگزار کند و آلبوم موسیقی منتشر کند، هیچ‌گاه این وعده‌ها محقق نشد و مسیر بازگشت دیگر خواننده‌ها به ایران هموار نشد. همان زمان خبرها حاکی از آن بود که برخی خوانندگان دیگر همچون نصرالله معین ملقب به معین نیز دوست دارند به کشور بازگردند، اما سرنوشت حبیب آنها را از بازگشت منصرف کرد. احمدی‌نژاد بعدها در گفت‌وگویی که با یکی از خبرنگاران موسیقی داشت، اعتراف کرد که به «حبیب ظلم شد».
دولت روحانی و ناکامی در بازگشت مهاجران
دولت حسن روحانی نیز همچون سلفش لزوم توجه به ایرانیان خارج از کشور را یکی از برنامه‌های خود طی دوران رقابت‌های انتخاباتی و پس از پیروزی در انتخابات ریاست‌جمهوری قرارداد. روحانی امیدوار بود بتواند با وعده حل پرونده هسته‌ای و بهبود اوضاع اقتصادی از ورای حل این پرونده بین‌المللی شرایطی مشابه آنچه در دولت اصلاحات رخ داد، برایش رقم بخورد و اوضاع برای بازگشت ایرانیان خارج از کشور تسهیل شود. در دولت اول او نیز برجام و امید به بازشدن درهای سرمایه‌گذاری در ایران بسیاری از ایرانیان مقیم خارج را برای بازگشت به کشور مشتاق کرد. از این منظر روحانی سال ۹۲ در دیدار با ایرانیان مقیم نیویورک به صراحت گفت: اگر بخواهم پیام شما را به ایران منتقل کنم، فکر می‌کنم مهم‌ترین پیام شما این باشد: «دیدار از ایران حق مسلم ماست.» پیامی که تلاش کرد طی دوره ریاست‌جمهوری‌اش آن را محقق کند، اما درنهایت نتوانست. دولت او حتی وعده داده بود تا کمیته‌ای برای بررسی بازگشت ایرانیان تشکیل دهد، اما وقوع برخی مسائل و محدودیت‌ها برای افرادی که به ایران سفر کرده بودند عملا مانع تحقق وعدهای او برای بازگشت ایرانیان به کشور شد.
برنامه‌های دولت سیزدهم برای خارج‌نشینان
در ادامه راه این‌بار ابراهیم رئیسی روی بازگشت ایرانیان خارج از کشور حساب باز کرد. او نیز در زمان رقابت‌های انتخاباتی و پس از رسیدن به صندلی ریاست‌جمهوری در پاستور، از آمادگی دولتش برای فراهم کردن بسترهای بازگشت سرمایه‌گذاران و محصلان ایرانی خارج از کشور سخن گفت. سیاستی که وزیر خارجه دولتش نیز تلاش کرده با شعار «لزوم تقویت پیوند جامعه ایرانیان خارج از کشور با سرزمین مادری» به نقل از رئیس‌جمهور بر آن تکیه کند. دولت رئیسی حتی پا را فراتر گذاشته و با برنامه‌ریزی برای راه‌اندازی سامانه‌ای در وزارت خارجه برای تسهیل بازگشت ایرانیان به نوعی برای بازگشت امن به ایرانیان تضمین داده است. ارسال لایحه‌ای به مجلس برای حمایت از ایرانیان خارج از کشور از سوی دولت یکی دیگر از اقدامات دولت در راستای آنچه حمایت از ایرانیان خارج از کشور توصیف می‌کند، است. رئیس دولت سیزدهم همچنین سال گذشته از طرحی با عنوان بسته وحدت‌آفرین دولت سخن گفت که «هدفش ایجاد تسهیلات بی‌سابقه برای بازگشت ایرانیان خارج از کشور و رفع محدودیت حتی برای آن دسته از ایرانیانی بود که در مقاطعی مرتکب اقدامات خلاف قانون شده‌اند.»
همزمان دو روز پیش محسنی‌اژه‌ای رئیس قوه‌قضائیه طی سخنانی در دیدار دبیران کارگروه‌های تخصصی شورای عالی امور ایرانیان خارج از کشور بر لزوم رفع موانعی که موجب بی‌اعتمادی در بازگشت ایرانیان شده، تاکید کرد. روز گذشته نیز در ادامه این مشوق‌ها عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اعلام کرد قرار است درها به روی ایرانیان باز شود تا میلیون‌ها ایرانی با امنیت و به راحتی وارد کشور شوند. وی با بیان اینکه یک عده سوال می‌کنند اگر فلان هنرپیشه مشهور به کشور آمد حالا چه می‌شود، گفت: هیچی نمی‌شود. اصلا قرار نیست چیزی شود. در کنار او اسماعیلی، وزیر ارشاد نیز روز گذشته در حاشیه جلسه هیات دولت گفت: معین(خواننده) می‌تواند به ایران برگردد و برای دریافت مجوز هم مانند سایر خوانندگان روال قانونی را طی خواهد کرد. هرچه هست به نظر می‌رسد بازگشت ایرانیان خارج از کشور همیشه در صدر برنامه‌های دولت‌ها هست، اما برخی ملاحظات هیچ‌گاه نتوانسته آنها را برای بازگشت به وطن ترغیب کند.
گزارش دیگری نیز در خصوص همین موضوع در صفحه ۲۱ امروز درج شده است.
