روابط تهران و بروکسل در ۲۰۲۳ به کجا می‌انجامد؟
عقبگرد ۲۶ ساله ایران و اروپا؟
تهران و بروکسل سال ۲۰۲۲ را با چشم‌‌‌انداز مثبتی در قبال مساله برجام شروع کردند و در مذاکرات مارس ۲۰۲۲ گفت‌وگوها تا مراحل خوبی پیش رفت اما پیش‌‌‌شرط مسکو برای واشنگتن مبنی بر اینکه آمریکا باید به روسیه تضمین بدهد که تحریم‌های غرب علیه روسیه در مراودات تهران و مسکو در جریان اجرای برجام تاثیر نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌گذارد، برجام را دچار وقفه کرد.
بن‌‌‌بست هستهای
در این بین صدور قطعنامه‌‌‌ای در ماه ژوئن (خرداد) باز هم روابط ایران و اروپا را در حوزه هستهای تیره‌‌‌تر کرد. شورای حکام بامداد پنج‌شنبه ۱۹ خرداد قطعنامه ارائه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شده علیه ایران توسط آلمان، فرانسه، انگلیس و آمریکا را تصویب کرد؛ این قطعنامه با رای موافق ۳۰ کشور، رای مخالف دو کشور چین و روسیه و رای ممتنع سه کشور هند، لیبی و پاکستان به تصویب رسید. ایران که قبل از تصویب قطعنامه اعلام کرده بود دو دوربین فراپادمانی آژانس را قطع می‌کند، در واکنش به نتیجه نشست شورای حکام گام‌‌‌‌‌‌‌‌‌های دیگری از جمله قطع درمجموع ۲۷ دوربین و نصب دو آبشار از سانتریفیوژهای پیشرفته را اعلام کرد.
البته جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا به تلاش‌‌‌هایش جهت احیای مذاکرات هستهای ادامه داد؛ تلاش‌‌‌هایی که نتیجه آن ارائه پیش‌‌‌نویس ۳۵ صفحه‌‌‌ای بورل به ایران و آمریکا در مرداد ماه بود. تهران و واشنگتن نیز پاسخ خود را به این پیش‌‌‌نویس و به طرفین دادند. اما در اواخر تابستان اتفاقاتی افتاد که بحث برجام را نیز تحت‌الشعاع قرار داد. نخست بحث ناآرامی‌‌‌ها در ایران و سپس نیز بحث فروش پهپادهای ایران به روسیه و استفاده از آنها در جنگ اوکراین. درواقع پایتخت‌‌‌های اروپایی از زمان بن‌‌‌بست مذاکرات احیای برجام، برخی ادعاها مبنی بر همکاری‌‌‌های ایران و روسیه در جنگ اوکراین و ناآرامی‌‌‌های ماه‌‌‌های گذشته در ایران، رویکرد تقابلی و افزایش فشار را با تهران کلید زده‌‌‌اند. روندی که چند دور تحریم‌های حقوق بشری و پهپادی علیه اشخاص و نهادهای ایرانی را به دنبال داشت.
ناآرامی‌‌‌ها در ایران
بعد از آغاز ناآرامی‌‌‌های داخلی در ایران از شهریورماه این مساله به یک فاکتور مهم در روابط ایران و اروپا تبدیل شد. کشورهای اروپایی که مسائل حقوق بشری برایشان نسبت به آمریکا از اهمیت بیشتری برخوردار است تحریم‌ها و اقدامات بیشتری را در قبال ایران در دستورکار قرار دادند. البته حقوق بشر به یک بحث هنجاری برای آنها تبدیل شده و اگر منافع‌‌‌شان تامین شود نگاه دوگانه‌‌‌ای به این امر خواهند داشت. در این بین به نظر می‌رسد بیشترین تنش بین تهران با برلین در جریان است؛ به‌‌‌ویژه بعد از اقدام آلمان برای تصویب قطعنامه شورای حقوق بشر با هدف تعیین کمیته حقیقت‌‌‌یاب در قبال اتفاقات اخیر کشور، روابط دو کشور بیش از پیش به سردی‌گرایید.
از سوی دیگر روز دوم دی ماه آلمان اعلام کرد که توافق‌نامه تجاری با ایران را به حالت تعلیق در می‌‌‌آورد. این اقدام در ادامه رفتارهای برلین در خصوص وضعیت داخلی کشور بود. آلمان در سال‌های اخیر یکی از مهم‌ترین شرکای تجاری اروپایی ایران بوده است و از نظر اقتصادی دو کشور روابط نسبتا زیادی با هم داشته‌‌‌اند. اما حالا به نظر می‌رسد که ادامه این روابط میسر نباشد. فرانسه نیز از قافله عقب نماند و دیدار امانوئل مکرون، رئیس‌‌‌جمهور فرانسه با برخی چهره‌‌‌های اپوزیسیون در خارج از کشور روابط تهران و پاریس را به شدت تحت‌الشعاع قرار داد. از سوی دیگر بحث فروش پهپادهای ایرانی به روسیه نیز برای اروپا بسیار مهم بود و با استناد به قطعنامه ۲۲۳۱ آن را مغایر با تعهدات ایران می‌‌‌دانند.
البته ایران اعلام کرده که این مساله در تضاد با قطعنامه ۲۲۳۱ نیست و تهران قبل از شروع جنگ به روسیه پهپاد فروخته و نمی‌‌‌دانستند که قرار است این پهپادها در جنگ اوکراین استفاده شود. به هر حال از آنجا که جنگ اوکراین برای اروپا از اهمیت بسزایی برخوردار است آنها هر کشوری را که در این جنگ کمترین حمایتی از روسیه کرده باشد، در دسته مقابل خود قرار داده‌‌‌اند. اتهام مشارکت ایران در جنگ اوکراین باعث شد که روابط ایران و اروپا به دنبال این ادعاها بسیار تحت‌تاثیر قرار گیرد. اهمیت جنگ اوکراین برای اروپا هم به لحاظ امنیتی است و هم به لحاظ تاثیرش بر اقتصاد و انرژی اروپا. چرا که بعد از پایان جنگ سرد هیچ جنگ بزرگی توسط یک قدرت بزرگ صورت نگرفته بود.
اما امروز روسیه یک قدرت بزرگ است که تقریبا دومین زرادخانه هستهای دنیا را دارد. این در حالی است که این جنگ ممکن است به کشورهای لهستان و کشورهای حوزه بالتیک گسترش پیدا کند و ممکن است فضای امنیتی اروپا را تحت‌تاثیر قرار دهد. بنابراین بحث جنگ روسیه علیه اوکراین برای اروپا که در همسایگی این کشور است در مقایسه با آمریکا از اهمیت بیشتری برخوردار است و به تناسب اهمیت، واکنش‌‌‌های شدیدتری نیز در قبال همکاری‌‌‌ها با روسیه نشان داده و می‌دهد. در این میان در حالی که تا اوایل شهریور ماه اتحادیه اروپا تلاش داشت برنامه هستهای را از مسائلی چون حقوق بشر و پهپادها جدا کند اما این کوشش‌‌‌‌‌‌ها راه به جایی نبرد و در عمل رویکرد خاص اتحادیه اروپا از موضوع حقوق بشر به موضوع ادعایی پهپادها نیز گسترش یافت و روابط دو طرف هر چه جلوتر می‌‌‌‌‌‌رویم پیچیده‌‌‌تر می‌شود.
بحران پیچیده یا مدیریت تنش؟
در چنین شرایطی دو سناریو در خصوص روابط تهران و بروکسل در سال ۲۰۲۳ مطرح است؛ نخست اینکه روابط به دوران دادگاه حادثه میکونوس بازگردد و سناریوی دیگر اینکه طرفین به دلیل برخی نیازها به یکدیگر تنش در روابط را به نوعی مدیریت کنند. حتی سناریوی سومی نیز می‌توان مطرح کرد مبنی بر اینکه روابط در همین برزخ کنونی باقی بماند. بعد از حادثه میکونوس که در رستورانی با همین نام در برلین آلمان رخ داد روابط ایران و اروپا به شدت مخدوش شد و اتحادیه اروپا با طرح ادعاهایی در این باره تصمیم گرفت همه سفرایش را از ایران فرابخواند. همچنین حادثه میکونوس باعث شد ابتکار گفت‌‌‌وگوهای انتقادی بین تهران و اتحادیه اروپا نیز به پایان برسد.
اینکه امروز دوباره روابط ایران و اروپا به آن سطح بازگردد شاید چندان قابل تصور نباشد. زیرا به نظر می‌رسد کشورهای اروپایی هنوز امید به احیای برجام دارند و می‌‌‌خواهند با حل مساله هستهای ایران یکی از چالش‌های پیش‌‌‌روی خود را از میان بردارند. در سوی دیگردر صورت حل مسائل باقیمانده فراروی برجام، ممکن است تهران و بروکسل به سمت مدیریت تنش حرکت کنند. البته دو متغیر ناآرامی‌‌‌ها در ایران و ارسال پهپاد به روسیه نیز باید به یک فرجامی برسد و نتایج آن بر مناسبات ایران و غرب اثرگذار است. درواقع ایران باید بتواند درخصوص ناآرامی‌‌‌ها در کشور این سیگنال را به غرب ارسال کند که برخلاف موازین حقوق بشری عمل نکرده و در قبال روسیه نیز به هر صورت که شده خود را از آنچه که شراکت جنگی با روسیه می‌‌‌نامند، برهاند.
اما در نهایت اگر مذاکرات برجامی سمت و سوی خاصی نداشته باشد، و مساله ناآرامی‌‌‌ها و تبادلات نظامی با روسیه برای اروپا همچنان جای ابهام باشد روابط فی‌مابین در یک برزخ باقی می‌‌‌ماند؛ یعنی نه مانند دهه ۷۰ سفرا را فرامی‌‌‌خوانند و نه به سمت مدیریت تنش حرکت می‌کنند بلکه همین روابط که تقریبا هر هفته یک تحریم یا یک بیانیه علیه ایران از سوی کشورهای اروپایی صادر می‌شود ادامه پیدا می‌کند. مگر آنکه اتفاق غیرمنتظره‌‌‌ای رخ دهد و روابط تهران و بروکسل را به کلی دچار دگردیسی کند.
