نتایج سفر اردوغان به ایران بررسی شد
تهران و آنکارا در مسیر «نه دوستی نه دشمنی »
در این نشست تخصصی که با حضور رضا دهقانی، رئیس گروه مطالعات ترکیه انجمن ایرانی مطالعات غرب آسیا، افشین زرگر، عضو هیات علمی دانشگاه و محمد صابری، سردبیر و خبرنگار ارشد میز ترکیه در خبرگزاری صدا و سیما برگزار شد، اهداف این سفر در حوزه سیاسی و اقتصادی مورد بررسی قرار گرفت.
اهداف مشترک تهران و آنکارا
از دیدگاه دهقانی، سفر اردوغان به تهران، به مسائل ژئوپلیتیک منطقه مرتبط می‌شود که به شدت دستخوش تغییر و دگرگونی شده است. در راس آن نیز بحران اوکراین قرار دارد و ایران به مثابه یک رابط و پیونددهنده بین ترکیه و روسیه قرار است، نقش‌‌‌آفرینی کند. دهقانی افزود: «مساله سوریه، مساله دیگری است که ایران سعی خواهد کرد ترکیه را از هدفی که برنامه‌ریزی کرده دور کند و به نحوی در سایه صلح و امنیت، منافع ترکیه هم لحاظ شود.»
به گفته این کارشناس از جمله دیگر اهداف این سفر می‌توان به یکپارچگی عراق در ساختار فدرالی، جلب همکاری‌های امنیتی، به‌روز کردن اسناد بین ایران و ترکیه خصوصا در زمینه‌‌‌های اقتصادی، تمدید قرارداد ۲۵ ساله گاز بین ایران و ترکیه و صادرات گاز ایران به ترکیه اشاره کرد. دهقانی مساله اقتصاد و چشمانداز رفع تحریم‌های ایران و ترکیه را دیگر مساله مهم بین تهران و آنکارا عنوان کرد.
سیاست همسایگی بر مرزهای تردید
در ادامه این نشست افشین زرگر، با عنوان این مطلب که ایران و ترکیه، سیاست همسایگی روی مرزهای تردید و عدم‌اطمینان را پیش گرفته‌اند، سه وضعیت کلی را در روابط میان کشورها درنظر گرفت: «تقابل کامل و همه جانبه یا خصومت و دشمنی، تعامل همه جانبه و دوستی و همکاری و وضعیت نه دوستی نه دشمنی و حرکت روی مرز تردید و عدم‌اطمینان.» به گفته این کارشناس، آغاز هر سیاستی، چه تهاجمی، چه تدافعی، چه امپریالیستی و چه همکاری‌جویانه، همسایگی است؛ سیاست همسایگی، می‌تواند آغازی برای همکاری و همگرایی در سطح بزرگ‌تر باشد؛ از آن جهت که معمولا کشورها روابط سازنده خود را ابتدا از همسایگان شروع می‌کنند و بعد به سمت همکاری منطقه‌ای حرکت می‌کنند.
وی در ادامه درخصوص سیاست همسایگی گفت: «مقدمه همسایگی، حسن همجواری است. سیاست همسایگی به طور کلی، به این مفهوم است که کشورهای همسایه نباید برای هم منشأ تحریک یا باعث نگرانی‌ها و دغدغه‌های امنیتی باشند. همسایگی یک مفهوم ذهنی است که مقدمه آن جغرافیایی است و بر مبنای آن شاهد شکل‌گیری نگرشی هستیم که بعد هنجاری و اخلاقی دارد.»زرگر تاکید کرد: «سیاست همسایگی تلاش می‌کند نهادهایی را به وجود آورد که دو کشور در چارچوبی همکاری‌جویانه گام بردارند.»
نقاط تعارض
این استاد دانشگاه با بیان این موضوع که در مورد ایران و ترکیه، روابط بر مرز تردید و عدم‌اطمینان قرار دارد، گفت: «این موضوع، در چارچوب‌‌‌های مختلف، قابل بررسی است که مهم‌ترین بستر، بستر هویتی است؛ از منظر هویتی، ایران و ترکیه همیشه در یک بستر عدم‌اطمینان گام برداشته‌اند. از این منظر، ایران و ترکیه، روبه‌روی هم قرار می‌گیرند؛ از نظر جمعیت، ترکیه گرچه دارای جمعیت غالب مسلمان است اما نگرش حاکم، کاملا با ایران متفاوت است.»
وی ادامه داد: «ژئوپلیتیک ترکیه، در مقابل ژئوپلیتیک ایران قرار می‌گیرد، هویت ترکیه، غربی-شرقی است و یک پارادوکس هویتی را در ترکیه شاهد هستیم، اما ایران کاملا شرقی است؛ از نظر موقعیت و نقش در منطقه خاورمیانه نیز ایران در مقابل ترکیه قرار می‌گیرد.»زرگر همچنین با اشاره به اینکه ترکیه دارای یک نظام دموکراتیک غربی است و سکولاریسم در آنجا حاکم است، تاکید کرد: «در واقع نوعی پلورالیسم در آنجا دیده می‌شود که قرابتی با اندیشه‌های اخوانی دارند و اسلام میانه‌رو را برگزیده‌اند.» در عین حال به گفته این کارشناس مسائل ترکیه، آنکارا برای تثبیت قدرت منطقه‌ای تلاش می‌کند و به سمتی پیش می‌رود که یک الگوی منطقه‌ای باشد؛ در این راستا شاهد هستیم که پیشینه خلافت در این کشور وجود دارد.
این استاد دانشگاه در ادامه با بیان اینکه ترکیه هم عضو ناتو است و روابط خوبی با دولت‌‌‌های غربی دارد، گفت: «اما ایران، یک دولت ولایی و شیعی است و صادرکننده انرژی؛ از نظر ژئوپلیتیک، صفحه ژئوپلیتیک ایران مقابل صفحه ژئوپلیتیک ترکیه قرار می‌گیرد. دولت-ملت‌سازی ایرانی با دولت-ملت‌سازی ترکیه کاملا متفاوت است.»
زرگر با بیان اینکه در ایران، اسلام سیاسی حاکم است اما در ترکیه، اسلام سیاسی را شاهد نیستیم، ادامه داد: «همچنین ایران، کشوری با حکومت اسلامی-شیعی، انقلابی و استکبار‌‌‌ستیز است و از لحاظ نقشی، ایران رهبری منطقه‌ای را انتخاب کرده و بحث ام‌القرا را در نظر دارد؛ رهبری جبهه مقاومت و همراهی با آن را دنبال می‌کند و قدرت برهم‌زنندگی بالایی در منطقه دارد.»
وی افزود: «از نظر جمعی نیز ایران با چین و روسیه، جبهه مقاومت و بازیگران غیردولتی بیشتر همراه می‌شود و با غرب، ضدیت دارد.»
این استاد دانشگاه با بیان اینکه وجود روابط در مرزهای عدم‌اطمینان میان ایران و ترکیه دارای نشانه‌هایی است، توضیح داد: «از جمله موارد بارز می‌توان به سوریه، عراق، قفقاز، جنگ ارمنستان و آذربایجان، ابر پروژه‌های آبی مثل گاپ، پان‌‌‌ترکیسم و مساله اسرائیل اشاره کرد.» وی افزود: «به نظر می‌رسد این رابطه در مرزهای تردید و عدم‌اطمینان، باعث می‌شود که ریسک و نوسان در روابط بین دو کشور ایجاد شود.»
زرگر در واکاوی چرایی این ظرفیت به موارد زیر اشاره کرد: «رقابت‌های ملی و رقابت ژئوپلیتیک بین دو کشور، تلاش برای قدرت اول بودن، جایگاه و نقش منطقه‌ای، دورنمای استراتژیک، رقابت ایدئولوژیک و رهبری جهان اسلام، نگهبان و بازیگر در صحنه خاورمیانه و تعارضات نقشی.»
وی تاکید کرد که این عوامل باعث خواهد شد، به عدم‌اطمینان دامن زده شود. کارشناس مسائل ترکیه دو عامل را که به صورت جدی در این مساله تاثیرگذار است نخست رقابت و ملاحظات ژئوپلیتیک و سپس رقابت و ملاحظات ایدئولوژیک دو کشور دانست که آنها را مقابل هم قرار می‌دهد.
وی در توضیح این مساله که چرا با وجود این مسائل، روابط میان ایران و ترکیه به سمت تنش حرکت نمی‌کند و در یک موقعیت اتحاد با هم هستند، گفت که یک عامل بسیار تاثیرگذار است و آن وجود ویژگی‌‌‌ها و منافع مشترک است. زرگر توضیح داد: «به‌رغم تفاوت‌‌‌های بسیار، همین منافع مشترک، دو کشور را پشت میز این‌گونه مذاکرات می‌نشاند.» این استاد ادامه داد: «مساله کردها بین دو کشور حتی در عراق و سوریه یکی از منافع مشترک است؛ زیرا همه این کشورها با کنفدراسیون کردها مخالف هستند.» وی در ادامه با اشاره به هویت ایرانی کردها گفت: «ایران می‌تواند از این مساله و جذب کردها به سمت خود، در جهت قدرت خود استفاده کند.» زرگر مساله سوریه را نیز جزو همین منافع مشترک عنوان کرد و گفت: «ترکیه، در بهترین وضعیت، برای ایران یک همسایه خوب است، اما یک متحد خوب و قابل اطمینان نیست و سیاست همسایگی مشروط به مسائل بسیاری است تا موفق باشد و دو کشور را به سمت همکاری بیشتر سوق دهد.»
دستاوردهای نشست تهران
در ادامه، این استاد دانشگاه درباره نتایج این نشست در تهران و ماحصل آن برای هر یک از شرکت‌کنندگان گفت: «ترکیه به دلیل نگاه اقتصادی، حجم معاملات، صادرات و بهرهبرداری از شرایط جنگ اوکراین در راستای صادرات به روسیه، در این نشست به عنوان برنده مطرح است. اما هدف روسیه از حضور در این نشست، بیشتر یک مانور دیپلماتیک بود و مسکو قصد دارد یک نمایش از تحرک روسیه در هنگامه جنگ اوکراین را اجرا کند و اثبات کند که همچنان بازیگر توانمندی است و تحریم‌ها تاثیری بر روابط این کشور ندارد.» وی افزود: «اما ایران، به این موضوع بیشتر پرستیژی نگاه می‌کند، چرا که نشستی مهم را با حضور دو کشور و در شرایط تحریم، برگزار کرده است که این می‌تواند پیامی برای غرب باشد، اما به هرحال، به نظر می‌رسد، ایران نیز سعی در بهرهبرداری اقتصادی از این نشست، برای نمونه با تمدید قرارداد گاز با ترکیه داشته است.»
در ادامه نشست، صابری به بررسی چشمانداز رسانهای رابطه میان ایران و ترکیه پرداخت و با اشاره به شباهت‌ها و تفاوت‌‌‌های فرهنگی و سیاسی این دو کشور و با اذعان به اینکه روابط دو کشور در مرز عدم‌اطمینان و تردید پیش می‌رود، بر نقش رسانه‌ها در این وضعیت تاکید کرد. وی گفت: «از آنجا که شکل‌‌‌دهی به افکار عمومی و تاثیرگذاری بر جامعه مخاطبان در حوزه‌های مختلف باید از طریق رسانه صورت پذیرد، یکی از نقاط تفاوت میان دو کشور، در موضع رسانهای است.» این کارشناس مسائل ترکیه، این اجلاس را با توجه به حضور بایدن در منطقه برای سه کشور، به‌ویژه برای ایران بسیار مهم دانست و همچنین با اشاره به قدرت رسانهای سفر پوتین و اردوغان در مقابل سفر بایدن، بر نقش این نشست و حضور پوتین در نشست با توجه به درگیری اوکراین و تاثیرگذاری بر افکار عمومی جهان تاکید کرد.
به عقیده وی به نظر می‌رسد ترکیه، برای تحرکات در منطقه شمال سوریه نیاز به چراغ سبز ایران دارد. صابری در پاسخ به این پرسش که رسانه، چه نقشی در تبیین این نشست در افکار مخاطب داشته است، با نام بردن از رسانه‌های ترکی که نقش تبیین‌گرایانه و آگاهی‌دهندگی به مردم ترکیه را از مدت‌‌‌ها پیش از نشست روند آستانه برعهده داشته‌اند و با اشاره به فاصله دولت و مردم نسبت به رسانه‌ها، با مخاطب قراردادن وزیر امور خارجه، تاکید کرد که باید به نقش رسانه در نشست‌‌‌های این چنینی اهمیت داده شود و باید رسانه‌های ایران به رسانه‌های ترکیه نزدیک شوند. این پژوهشگر همچنین، پیشنهاد کرد که در هر سطحی از ارتباطات، حتی ارتباطات تجاری، بهتر است رسانه را همراه کرد. از دیدگاه صابری رسانه‌ها، شمعی هستند که می‌توانند فضاهای مختلف را برای اقشار مختلف جامعه روشن کنند و ما قبل از هر اقدام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، می‌توانیم با کمک رسانه و استفاده از انجمن‌های علمی و پژوهشی، مسیر را روشن‌تر دیده و حرکت کنیم. همچنین، وی با اشاره به نگرانی کشورهای دیگر ازجمله کشورهای عربی نسبت به روابط نزدیک و دوستانه ایران و ترکیه، نقش رسانه را در ایجاد روابط دیپلماتیک و روابط سیاسی و اقتصادی محکم‌تر برای تشکیل یک قدرت جهانی مهم دانست.
وی در تکمیل صحبت‌های خود، بیان کرد: «ترکیه با حضورش در نشست قصد داشت رضایت ایران و روسیه را برای تحرکات خود در شمال سوریه جلب کند. این در حالی است که ایران به دلیل نگرانی از ایجاد خلأ عدم‌حضور روسیه در شمال سوریه و نگرانی از اشغال حلب انتظار دارد روسیه، حریم هوایی سوریه را بسته نگه دارد و حملات هوایی اسرائیل به سوریه را کاهش دهد. همچنین روسیه، مصمم به ادامه دادن جنگ اوکراین است و به این ترتیب قصد دارد میزان تاب‌آوری اروپایی‌ها را در مقابل روسیه کاهش و قدرت چانه زنی دیپلماتیک خود را افزایش دهد.»
