اقلیم در روابط همسایگی

در تازه‌ترین این اقدامات ملک سلمان پادشاه عربستان سعودی روز یکشنبه ۸ خرداد طی احکام سلطنتی تغییراتی را در برخی از پست‌های امارتی و وزارتی انجام داد که یکی از این تغییرات انتصاب «عادل الجبیر» وزیر مشاور در امور خارجی به عنوان نماینده پادشاهی سعودی در «امور آب و هوایی» و تغییرات اقلیمی بود. عادل الجبیر وزیر امور خارجه سابق و سفیر پیشین عربستان در ایالات متحده آمریکا علاوه بر پست جدید، در سمت قبلی خود به عنوان وزیر مشاور در امور خارجه نیز ابقا شده است. جبیر نخستین نماینده عربستان در امور اقلیمی محسوب می‌شود.

این انتصاب درحالی انجام شده است که پیش از این نمایندگی عربستان سعودی در امور اقلیمی زیرنظر وزارت انرژی بود که بر تولید نفت آن کشور نیز نظارت می‌کند. هنوز به‌طور دقیق اعلام نشده است این تغییر چه تاثیری در سیاست‌های اقلیمی بزرگ‌ترین کشور صادرکننده نفت خام جهان خواهد داشت، اما درنظر گرفتن جایگاهی جداگانه برای پیگیری مسائل مربوط به امور اقلیمی برای نخستین‌‌بار و انتصاب یک دیپلمات باسابقه در این مقام، نشان‌دهنده اهمیت فوق‌العاده موضوع برای پادشاهی سعودی و نشانگر اضطرار بحران‌های محیط زیستی و توجه به مقوله امنیت غذایی برای کشورهای منطقه خاورمیانه در سال‌های پیش رو خواهد بود.

عربستان سعودی در سال‌های اخیر با ارائه طرح‌های ابتکاری جدید متعدد بر مبنای سند چشم‌انداز ۲۰۳۰ درپی بهبود جایگاه خود در جهان در زمینه مسائل مربوط به امور اقلیمی بوده است. در بحبوحه فشار آمریکا و اروپا برای تسریع سیاستگذاری به‌‌منظور مقابله با گرمایش جهانی، این کشور در آبان‌‌ سال گذشته، برنامه‌‌ای برای رسیدن به انتشار کربن صفر خالص تا سال ۲۰۶۰ میلادی ارائه کرد.

در این چارچوب و پس از ماه‌ها تلاش و آمادگی برای مقابله با چالش‌‌های زیست محیطی و بهبود کیفیت زندگی در منطقه، اجلاس «ابتکار سبز خاورمیانه» در روز دوشنبه، ۳ آبان ۱۴۰۰ در ریاض پایتخت عربستان سعودی کار خود را آغاز کرد. قرار است عربستان سعودی در چارچوب این طرح ابتکاری که شعار آن مقابله با گرمایش زمین است و در راستای برنامه چشم‌‌انداز ۲۰۳۰ اجرا می‌شود، ۵۰ میلیارد اصله درخت در غرب آسیا بکارد.

پیش‌تر نیز وزیر انرژی عربستان سعودی اعلام کرده بود که کشورش قصد دارد به روند صادرات و صنعتی شدن در زمینه‌های پروژه‌های انرژی پاک و پایدار ادامه دهد. او خاطرنشان کرد که عربستان سعودی سعی دارد تا سال ۲۰۳۰، حدود ۴ میلیون تن هیدروژن تولید و صادر کند. در این چارچوب عربستان در نظر دارد تا سال ۲۰۳۰ موعد نهایی اجرایی کردن سند چشم‌انداز، سهم انرژی تولیدی از منابع تجدیدپذیر را در مصرف داخلی به ۵۰ درصد برساند. در سال ۲۰۱۹، این رقم ۴/ ۰ درصد بود.

امارات متحده عربی دیگر عضو تولیدکننده اوپک در منطقه نیز برنامه‌‌ای برای کاهش انتشار خالص گازهای گلخانه‌‌ای تا سال ۲۰۵۰ اعلام کرده است. دبی اواخر اسفند ۱۴۰۰ میزبان کنفرانس تغییرات آب و هوایی بود. امارات همچنین درخواست میزبانی کنفرانس آب و هوایی (COP۲۸) را که در سال ۲۰۲۳ برگزار می‌شود ارائه کرده است.

به موازات تمرکز دولت‌های عربی خلیج‌فارس بر محدودیت تولید کربن با روزآمد کردن تکنولوژی‌های استخراج که ناشی از فشارهای بین‌المللی بر این دولت‌هاست که بیشترین سهم سرانه تولید گازهای گلخانه‌‌ای در جهان را دارند، تصمیم‌گیرندگان سعودی همچنین با تعریف پست جدید و انتصاب عادل الجبیر به دنبال مواجهه فوری‌تر با تغییرات اقلیمی به ویژه مساله ریزگردها، آب و امنیت غذایی هستند.

در یک ماه اخیر هجوم بی‌‌سابقه ریزگردها و توفان شن بخش‌هایی از عراق، ایران، سوریه، کویت و عربستان سعودی را درنوردیده است. از ایران در شرق تا عربستان سعودی در غرب، آسمان به رنگ نارنجی درآمد و پرده‌‌ای ضخیم از شن بر فراز منطقه قرار گرفت. انجمن هواشناسی عربستان سعودی هفته گذشته پیش‌‌بینی کرد که در جاده‌های ریاض، میزان دید به صفر برسد. در ماه جاری، اورژانس‌‌های این شهر با سیل چند هزار بیمار مبتلا به مشکلات تنفسی مواجه شدند.

در این میان ایران یکی از کشورهای پر زیان از این بحران است، حداقل ۲۰ استان و بیش از نیمی از جمعیت کشور درگیر ریزگردها هستند. آلودگی ناشی از انتشار ریزگردها در استان‌های غربی سابقه چند ساله دارد، اما ورود آنها به تهران و درگیر شدن بیش از ۲۰ استان در برخی مقاطع پدیده جدیدی مربوط به یکی دو سال اخیر است که بهار امسال در شدیدترین شکل خود برای پایتخت‌‌‌‌ ظاهر شد. ریزگردهای همسفر با باد در حالی موجب ثبت رکورد تاریخی آلودگی هوای پایتخت شده که بر اساس هشدارهای کارشناسان، بی‌‌‌‌عملی داخلی و عدم چاره‌‌‌‌جویی بین‌المللی می‌تواند ظرف یک دهه آینده وضعیت را به مراتب بغرنج‌‌‌‌تر کند.

در این شرایط، نخستین گام برای مواجهه موثر با این پدیده از جنس همکاری‌های منطقه‌ای است که با توجه به درگیر بودن چند کشور با مساله ریزگردها باید چارچوب عملیاتی را برای آن تعریف و اجرایی کرد. به دلیل عدم‌‌‌‌تثبیت خاک در بیابان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های عراق و نیز با توجه به وجود پتانسیل بیابانی در قسمت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی از عراق و عمدتا در طرف عربستان و سوریه، تا زمان حکومت صدام، تثبیت خاک در آن محدوده با روش‌های مختلف، از جمله مالچ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پاشی انجام می‌شد و ایران و عربستان در سال‌های مختلف، در تثبیت خاک این محدوده مشارکت مالی داشتند. اما با پایان‌‌‌‌یافتن حکومت صدام در عراق و بی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ثباتی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بعد از آن، اجرای این طرح رها شد و مجددا این محدوده به مرور زمان، منشأ ایجاد توفان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های گردوغبار شده است.

اخیرا و در پی تشدید این وضعیت وزیر امور خارجه ایران به وزرای خارجه کشورهای دارای منشأ ریزگرد یا مبتلا به بحران زیست‌‌محیطی حاصل از انتشار گسترده گردوغبار در منطقه نامه نوشت. وزیر امور خارجه در این نامه نوشته است: جمهوری اسلامی ایران علاوه بر همکاری‌‌های فنی دوجانبه برای مهار ریزگردها، خواستار انعقاد یک کنوانسیون منطقه‌‌ای با مشارکت سازمان ملل متحد و سازمان‌های تخصصی آن به‌‌خصوص برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد و سازمان بهداشت جهانی است تا ذیل این کنوانسیون یک صندوق ایجاد شود که کمک‌‌های بین‌المللی و منطقه‌‌ای به آن واریز و هر چه سریع‌‌تر از محل این صندوق مبارزه با پدیده ریزگردها و بیابان‌‌زایی هماهنگ‌‌تر و سریع‌‌تر انجام شود.

در این چارچوب و با توجه به انتصاب جدید در عربستان، ایران نیز می‌تواند با تعریف چنین پستی یا تعیین فرستاده امور آب و هوایی و تغییرات اقلیمی زمینه را برای تمرکز بیشتر بر این مساله فراهم کند. با توجه به مسوولیت همزمان بسیاری از دستگاه‌ها و وزارتخانه‌ها، اما نقش وزارت امور خارجه بسیار پررنگ‌تر است. به ویژه که بسیاری از کشورها عمدتا دیپلمات‌های کارکشته خود را در این سمت قرار می‌دهند. جان کری وزیر خارجه سابق آمریکا هم اینک فرستاده دولت آمریکا در امور آب و هوایی است.

در این فضا یکی از مواردی که می‌تواند جایگاه مهمی در چارچوب مذاکرات کنونی ایران و عربستان و ایران و امارات داشته باشد، گنجاندن موضوع تغییرات اقلیمی در گفت‌وگوها است که با توجه به ضرورت و فوریت آن، می‌تواند نقش مهمی در پایدار کردن گفت‌وگوهای کنونی ایفا کند؛ به‌شرطی که تعارض و تضاد منافع، جای خود را به این ادراک درست دهد که پدیده‌های زیست‌‌محیطی و تغییرات اقلیمی مرز نمی‌‌شناسد و به سلامت همه مردم منطقه مرتبط است و دولت‌های منطقه باید فارغ از مسائل سیاسی در مقابله با بحران گردوغبار به صورت جدی و موثر مشارکت کنند.