وضع وخیم «علوم پایه» درکشور

علوم پایه به اقدامات جدی و حمایت‌گرانه نیاز دارد تا کشور بتواند بقای خود را حفظ کند.بررسی‌ها نشان می‌دهد تعداد کل دانشجویان کارشناسی حدود ۵۰درصد و درباره دانشجویان تحصیلات تکمیلی نیز حدودا ۶۰درصد با هدفگذاری قانون برنامه ششم فاصله دارد. علاوه بر این سهم هزینه‌‌کرد دولت در پژوهش‌‌‌های پایه‌‌ای در مقایسه با سایر حوزه‌های پژوهشی از نسبت ۲۶درصد در سال ۱۳۹۵ به حدود ۲۰درصد در سال۱۴۰۰ کاهش یافته است.

 علل کاهش تقاضا برای تحصیل در علوم پایه

به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، بیکاری گسترده و نبود شغل مناسب برای دانش‌آموختگان رشته‌های علوم پایه، پرهزینه بودن این رشته‌ها، رغبت نداشتن داوطلبان کنکور درتحصیل در این رشته‌ها به‌ویژه در سال‌های اخیر، دیربازده بودن این رشته‌ها، نیاز به تجهیزات، آزمایشگاه‌ها و امکانات فراوان ازجمله عللی است که به کاهش تقاضا در تحصیل در این رشته منجر شده است.

رتبه ایران دربین ۵۸ کشور

 آمارهای تکان‌دهنده‌ای از وضعیت دروس عمومی و علوم‌‌پایه درکشور ارائه می‌شود. با استناد به نتایج آزمون تیمز Thames که سطح پیشرفت دانش‌آموزان را در یادگیری علوم و ریاضیات در پایه‌های چهارم و هشتم را هر چهار سال یک بار اندازه‌گیری می‌کند، وضعیت کشور ایران، مناسب نیست. به این آمار قابل تامل و دردناک دقت کنید، دانش‌آموزان ایرانی در سال ۲۰۱۹، در آزمون دروس ریاضی و علوم پایه چهارم، نمرات ۴۴۳ و ۴۴۱ را کسب کرده‌اند. هر دو نمره زیر نقطه مرکزی مقیاس تیمز یعنی۵۰۰ بوده است.با استناد به گزارش مرکز پژوهش‌ها از نتایج آزمون «تیمز» ایران دربین ۵۸ کشور دنیا به ترتیب رتبه ۵۰ و ۴۸ را در پیشرفت دروس ریاضی و علوم کسب کرده است.همچنین با استناد به نتایج همان آزمون در آزمون پایه هشتم در دروس ریاضی و علوم پایه هشتم با دانش‌آموزان ایرانی نمرات ۴۴۶ و ۴۹۹ که هر دو نمره مشابه با پایه چهارم را کسب کرده‌اند زیر نقطه مرکزی مقیاس تیمز بوده است. ایران در پایه هشتم نیز در دروس ریاضی و علوم به ترتیب رتبه‌های ۲۹ و ۳۲ را بین ۳۹ کشور جهان به‌دست آورده است.

افت چشمگیر میانگین دروس علوم پایه

روند افت یادگیری دروس ریاضی و علوم در آزمون سراسری نیز تداوم دارد؛ به‌طوری‌که میانگین دروس مرتبط با علوم پایه دچار شدیدا افت کرده است. بنا به گزارش مرکز پژوهش‌ها، میانگین درس ریاضی در هر سه گروه ریاضی فیزیک، علوم تجربی و علوم انسانی در سال ۱۳۹۶ به ترتیب از نمره ۳/ ۶، ۱۰، ۹/ ۲درصد به ۹/ ۳،  / ۳ و ۵/ ۱ درصد در سال۱۴۰۰ رسیده است.

تخصیص یک استاد به ازای ۳۶ دانشجو

بنا به آمارهای موجود به ازای هر ۳۶ دانشجو، یک استاد در کل نظام آموزش عالی ایران وجود دارد. نسبت استاد به دانشجو یکی از شاخص‌های بسیار مهم است که با آن کیفیت هرنظام آموزشی را می‌سنجند. هرچه این شاخص پایین‌تر باشد، کیفیت نظام آموزش عالی بهتر است. این شاخص درعلوم پایه حدودا۵۰/ ۱۶ است. در بین دانشگاه‌ها بیشترین نسبت استاد به دانشجو را دانشگاه‌های غیر انتفاعی دارند. در این دانشگاه‌ها به ازای هر ۴۵دانشجو یک استاد وجود دارد. در دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی زیر پوشش وزارت بهداشت اما اوضاع بهتر است و به ازای هر یک دانشجو یک استاد وجود دارد. در این میان این نسبت در دانشگاه‌های زیر پوشش وزارت علوم که متولی اصلی تربیت دانشجو در حوزه علوم پایه است، حدودا ۱۸ است.این شاخص در ماده ۶۶قانون برنامه ششم توسعه نیز مورد تاکید بوده است. طبق آمارهای سال تحصیلی ۱۳۹۹ـ ۱۳۹۸تعداد کل اعضای هیات علمی در تمام زیرنظام‌های آموزش عالی کشور حدود ۸۷هزار و ۲۷۵نفر بوده است که از این تعداد حدود ۱۲هزارو ۵۰۴نفر معادل ۳۲/ ۱۴ درصد در حوزه علوم پایه مشغول به فعالیت هستند.

کاهش اعتبارات و چالش‌های علوم پایه

 بنا به اطلاعات موجود از قوانین و اسناد بالادستی، سهم هزینهکرد دولت درپژوهش‌های پایه ای کشور از سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ روند کاهشی داشته است. این اعتبارات طی این دوره زمانی از ۲۶درصد به ۲۰درصد رسیده است. در سال گذشته سهم پژوهش‌های علوم پایه ازاعتبارات فقط ۴هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان بود.جالب است بدانیم که آمریکا در سال۲۰۱۸ ۶۰۷میلیارد دلار در فعالیت‌های تحقیق و توسعه هزینه کرده است. آمریکا ۱۷درصد از هزینه های تحقیق و توسعه خود را که معادل ۱۰۱ میلیارد دلار برآورد می‌شود، به تحقیقات علوم پایه تخصیص داده است. اوضاع در فرانسه و چین نیز به همین ترتیب است. چین ۲۶میلیارد دلار از بودجه تحقیق و توسعه سالانه خود را که معادل ۶درصد از کل اعتبارات می‌شود، به علوم پایه تخصیص داده است و فرانسه نیز رقمی بیشتر از چین هزینه کرده است.

چه باید کرد؟

انگیزه پایین داوطلبان برای تحصیل در علوم پایه و اشتغال پایین فارغ‌التحصیلان این گروه تخصصی در بازار کار دلیل اصلی کاهش جمعیت دانشجویان علوم پایه است. اما در کنار این برخی از چالش‌های دیگر بر حوزه علوم پایه کشور تاثیرگذار است که می‌توان از تاثیر منفی ابزار سنجش دانش‌آموزان در کنکور فعلی بر روحیه تعمق و تفکردانش‌آموزان و فرسوده شدن ذهن‌های خلاق که برای ادامه تحصیل در رشته‌های علوم پایه بسیار ضروری است، اشاره کرد.کارشناسان مرکز پژوهش‌ها درگزارش خود راهکارهای مختلفی را برای رفع انزوای علوم پایه اعلام کرده‌اند که ازآن جمله می‌توان به ایجاد و تجهیز مراکز تحقیقاتی در سطح استانداردهای بین‌‌المللی، فراهم آوردن فرصت‌‌های مطالعاتی برای دانشجویان و اعضای هیات علمی گروه علوم‌‌پایه، تاکید بر نقش رسانه ملی در معرفی اهمیت، ظرفیت و دستاوردهای علوم ‌‌پایه اشاره کرد. همچنین آنها پیشنهاد داده‌اند که یک روز یا یک هفته به نام «علوم ‌‌پایه» در تقویم رسمی کشور ثبت شود. همچنین جشنواره‌های مختلفی برگزار شود و جوایز علمی ملی و بین‌‌المللی در رشته‌های مختلف گروه علوم‌ ‌پایه به دانشجویان اعطا شود.اعطای بورسیه‌های خاص برای دانشجویان علوم ‌‌پایه در مقاطع مختلف تحصیلی، ایجاد یک ستاد مرکزی برای سیاستگذاری و رصد علوم پایه، تغییر شیوه پذیرش دانشجویان رشته‌های علوم پزشکی با تمرکز بر گذاراندن دو سال ابتدایی تحصیلات دانشگاهی در رشته‌های علوم ‌‌پایه از دیگر پیشنهادهای مرکز پژوهش‌های مجلس است.همچنین کارشناسان این مرکزاعلام کرده‌اند که دولت خود در تامین مالی علوم ‌‌پایه را از سرانه محوری به تامین مالی راهبردی تغییر دهد.