«دنیای اقتصاد» دلایل اظهارات غیرمنتظره رئیسجمهوری آذربایجان علیه ایران را بررسی می‌کند
رمزگشایی از اتهام‌زنی علی‌اف
ماجرا هم از این قرار است که بر مبنای توافق‌نامه آتش‌بس سه‌جانبه روسیه، ارمنستان و آذربایجان بعد از بحران اخیر قره‌باغ قرار بر این شد که نیروهای باکو و ایروان در آخرین محل حضور خود متوقف شده و از پیشروی بیشتر پرهیز کنند. اما آذربایجان بارها پیشروی‌هایی در مناطق مورد مناقشه داشته که یکی از این پیشروی‌ها به حضور در جاده ترانزیتی سوق‌الجیشی گوریس به قاپان و ایجاد مزاحمت برای کامیون‌ها و اتوبوس‌های عبوری ایران انجامیده است. بعد از عبور کامیون‌های ایرانی در ابتدا ارتش این کشور برای ساعت‌های متمادی جاده مذکور را مسدود و سپس طی مذاکراتی آن را بازگشایی کرد. در مرحله بعد با ایجاد ایست‌های بازرسی از وسایل نقلیه ایرانی حق ترانزیت دریافت شد و در نهایت کار به بازداشت و دستگیری دو راننده ایرانی کشید که هر دو آذری بوده و یکی از آنها با اعضای خانواده در حال تردد در این مسیر بود.
اتهام‌زنی علی‌اف علیه ایران
در گیرودار بروز برخی تنش‌ها بین تهران و باکو بر سر عبور کامیون‌های ایران، الهام علی‌اف، رئیسجمهوری آذربایجان در گفتوگویی با خبرگزاری آناتولی ادعاهایی را درباره به گفته او ورود غیرقانونی کامیون‌های ایرانی به منطقه قره‌باغ مطرح کرد. به گزارش «ایسنا» به نقل از خبرگزاری آناتولی، علی‌اف مدعی شد که کامیون‌های ایرانی به طور غیرقانونی و منظم، پیش از آزادسازی منطقه قره‌باغ از اشغال ارمنستان در سال گذشته، به این منطقه وارد می‌شده‌اند. وی در ادامه اتهامات خود علیه ایران به آناتولی گفت: «این نخستین باری نیست که کامیون‌های ایرانی به طور غیرقانونی به منطقه قره‌باغ وارد شده‌اند. این اتفاق مرتبا در دوران اشغال تکرار می‌شد.» رئیسجمهوری آذربایجان با بیان اینکه ما از این تردد اطلاع داشتیم، افزود: «اما طبعا اطلاعات واضحی در این باره وجود نداشت. با این وجود، ما نارضایتی‌مان را درباره ورودهای غیرقانونی از طرق کانال‌های مختلفی ابراز کردیم اما این روند ادامه پیدا کرد.» او مدعی شد: «پس از آنکه آذربایجان از ایران خواست به این رویه پایان ببخشد، حدود ۶۰ کامیون ایرانی در بازه ۱۱ اوت تا ۱۱ سپتامبر، بدون مجوز به منطقه قره‌باغ وارد شده بودند.» رئیس‌جمهور آذربایجان می‌گوید اگر کامیون‌های ایرانی می‌خواهند از خاک آذربایجان استفاده کنند، باید مالیات بدهند. به گزارش «ایسنا» ادعاهای علی‌اف علیه ایران در حالی مطرح می‌شود که پیش از این در ۱۹ اردیبهشت، سفارت جمهوری اسلامی ایران در باکو به خبرگزاری ترند اعلام کرد که کامیون‌های ایران در حال ارسال کالا به قره‌باغ نیستند. سفارت ایران همچنین افزود در دوره‌ای که روابط میان دو کشور دوست در حال توسعه است، گروه‌هایی که مخالف توسعه این روابط هستند به پراکنده کردن اطلاعات غلط و بی‌اساس می‌پردازند.
واکنش به رزمایش ایران
رئیسجمهوری آذربایجان همچنین درباره اخبار مربوط به برگزاری یک رزمایش توسط ایران در نزدیکی مرز آذربایجان گفت: «این رخدادی بسیار تعجب‌برانگیز است. هر کشوری می‌تواند در خاک خودش رزمایش انجام دهد. این حق مسلم آنهاست. اما چرا حالا و چرا در مرز ما؟» علی‌اف ادامه داد: «چرا این رزمایش‌ها وقتی ارمنستان در منطقه‌های جبرائیل، فضولی و زنگیلان بود، انجام نمی‌شد؟ چرا این کار پس از اینکه ما این مناطق را پس از ۳۰ سال آزاد کردیم، انجام می‌شود؟» این درحالی است که سخنگوی دستگاه دیپلماسی درباره برگزاری این رزمایش مناطق مرزی شمال‌غرب گفت: «این یک موضوع حاکمیتی است و برای آرامش و ثبات کل منطقه انجام می‌شود.» خطیب‌زاده همزمان تاکید کرد: «البته روشن است که جمهوری اسلامی ایران، حضور هرچند نمایشی رژیم صهیونیستی در نزدیکی مرزهای خود را تحمل نخواهد کرد و در این رابطه هر اقدامی را که برای امنیت ملی خود لازم بداند انجام خواهد داد.» همچنین بر اساس گزارش بی‌بی‌سی، سید عباس موسوی، سفیر ایران در جمهوری آذربایجان طی سخنانی که در یک وب‌سایت محلی به نام «حقین» منتشر شده بود، گفت: «رزمایشی که اخیرا در نزدیکی مرزهای دو کشور برپا شد، تهدیدی برای جمهوری آذربایجان نیست.» به گفته او، این یک رزمایش از پیش برنامه‌ریزی شده بوده و قدرت نظامی ایران، تهدیدی برای همسایگانش نیست.
احترام به تمامیت ارضی
اظهارات و ادعاهای رئیس‌جمهور آذربایجان، واکنش سخنگوی دستگاه دیپلماسی را به دنبال داشت و سعید خطیب‌زاده ضمن آنکه این اظهارات علی‌اف را مایه تعجب خواند، گفت: «در این زمینه و موضوعات دیگر مرتبط با آن، در دیدار دو وزیر امور خارجه در حاشیه نشست اخیر مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک، رایزنی‌های جدی و دقیقی صورت گرفت و توافق شد در یک بستر مناسب این گفت‌وگوها ادامه پیدا کند.» به گزارش «ایسنا» خطیب‌زاده در ادامه تاکید کرد: «جمهوری اسلامی ایران همواره مخالفت خود با هرگونه اشغال سرزمینی را اعلام داشته و بر لزوم احترام به تمامیت ارضی کشورها و مرزهای شناخته شده بین‌المللی تاکید کرده است. ضمن آنکه رعایت حسن همسایگی و همجواری از مهم‌ترین موضوعاتی است که انتظار می‌رود از سوی همه همسایگان مورد توجه قرار گیرد.»
هشدار ایران به تردد غیرقانونی کامیون‌ها
اظهارات ضدایرانی علی‌اف در گفت‌وگو با خبرگزاری آناتولی در شرایطی مطرح شده است که اخیرا سید‌عباس موسوی، سفیر کشورمان در باکو در جمع خبرنگاران گفت که به شرکت‌های ایرانی حملونقل سوخت که کامیون‌های‌شان به صورت غیرقانونی به منطقه قره‌باغ آذربایجان رفته‌اند، هشدار داده شده است. موسوی افزود: «به شرکت‌های ایرانی تذکر داده شده است که باید به تمامیت ارضی آذربایجان و یکپارچگی آن احترام گذاشته شود.» موسوی همچنین درباره موضع ایران درباره حفظ تمامیت ارضی آذربایجان و روابط دو کشور گفت: «سیاست‌های کلان ایران از سوی آیت‌الله سید‌علی خامنه‌ای، مقام معظم رهبری تعیین می‌شوند. ایشان هم فرمانده عالی مرتبه و هم رهبر سیاسی ایران هستند. مقام معظم رهبری ایران، آشکارا گفته‌اند که باید از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان حفاظت کرد و به آن احترام گذاشت و تمامی مناطق اشغال شده توسط ارمنستان باید به آذربایجان بازگردانده شوند. ایران بر این باور است که تمام خاک جمهوری آذربایجان باید به آن بازگردانده شود. البته بهتر است این کار به روشی صلح‌آمیز انجام شود.» به گفته او، روابط میان ایران و آذربایجان آن قدر قوی است که هیچ تلاشی برای آسیب زدن به آن به ثمر نمی‌رسد.
دشمنان تهران و باکو
سفیر کشورمان در باکو بیان کرد: «مقامات ایرانی و آذربایجانی می‌دانند که این روابط دشمنانی دارد.» موسوی تاکید کرد: «ایران نخستین کشوری است که از طرح شش‌جانبه بستر همکاری منطقه‌ای الهام علی‌اف رئیسجمهوری آذربایجان(روسیه، ایران، ترکیه، آذربایجان، گرجستان و ارمنستان) استقبال کرده و آن را به نفع کل کشورهای منطقه می‌داند.» سفیر ایران با اشاره به اینکه اولویت دولت جدید ایران گسترش بیشتر روابط با کشورهای همسایه است، تاکید کرد: «مطمئنم روابط ایران با جمهوری آذربایجان توسعه پیدا کرده و رشد خواهد کرد.»
اظهارات علی‌اف دور از انتظار بود
محسن پاکآیین، سفیر سابق ایران در جمهوری آذربایجان درباره چرایی اختلافات پیش‌آمده بین تهران و باکو بر سر عبور و مرور کامیون‌های ایرانی به «دنیای اقتصاد» توضیح داد: «بعد از اینکه مناطق اشغالی آذربایجان یعنی هفت شهر آزاد شد تغییراتی در مسیرهای حملونقل منطقه ایجاد شد. قبلا کامیون‌های ایرانی از مرز نوردوز وارد ارمنستان می‌شدند و در مسیر ایروان از دو شهر گوریس و قاپان عبور کرده و به ایروان می‌رسیدند.» وی ادامه داد: «به دنبال آزاد شدن برخی مناطق، ۲۱ کیلومتر از ۸۶ کیلومتر جاده گوریس در تمامیت ارضی آذربایجان قرار گرفت؛ منطقه‌ای که پیش‌تر در اختیار ارمنستان بود. بعد از این اتفاق، باکو اعلام کرد که می‌خواهد بر این منطقه اعمال حاکمیت کند.» به گفته پاکآیین، بنابراین آذربایجان تصمیم گرفت برای عبور و مرور از این مسیر عوارض ورود و خروج از کامیون‌ها از جمله کامیون‌های ایرانی دریافت کرده و بار کامیون‌ها را نیز چک کند که به سمت قره‌باغ نروند. سفیر سابق ایران در آذربایجان تاکید کرد: «در این رابطه ما اعتراضی نداریم و به تمامیت ارضی آذربایجان احترام می‌گذاریم.» پاکآیین ادامه داد: «مساله‌ای که موجب نارضایتی ایران شد این بود که دو راننده ایرانی که بدون اطلاع از تغییر و تحولات به گوریس رفته بودند توسط نیروهای آذربایجان دستگیر شدند؛ چرا که آنها به قره‌باغ نیز رفته بودند.» سفیر سابق ایران توضیح داد که به دنبال این تحولات، خبرگزاری آناتولی با مطرح کردن یک سوال «هدفمند» از رئیس‌جمهور آذربایجان، موضع وی را راجع به عبور و مرور کامیون‌های ایران و رفتن به قره‌باغ خواستار شد که در پاسخ، علی‌اف نیز گله کرد و گفت ایران باید به تمامیت ارضی آذربایجان احترام بگذارد. این در حالی است که ایران همیشه به تمامیت ارضی این کشور احترام گذاشته و از آن حمایت کرده است. پاکآیین با اشاره به اینکه پاسخ علی‌اف کاملا دور از انتظار بود، افزود: «چرا که کامیون‌هایی که به آن منطقه می‌روند از بخش خصوصی هستند و اگر قانونی توسط بخش خصوصی کشوری مانند ایران نقض شود به این معنا نیست که ایران به تمامیت ارضی آذربایجان احترام نگذاشته است.» وی ادامه داد که در عین حال بعد از این اتفاق دولت ایران به اتحادیه کامیون‌داران گفت که به قره‌باغ نروند و اگر از گوریس می‌روند عوارض جاده‌ای را بپردازند. این دیپلمات ایرانی با بیان اینکه بخش خصوصی ترکیه امروز بازار کالاهای ارمنستانی به ویژه سبزی و میوه است و کالاهای ترکیه‌ای نیز به قره‌باغ صادر می‌شود، تاکید کرد که اگر قرار باشد به دلیل این قبیل کارهای بخش خصوصی، دولت‌ها متهم به نقض تمامیت ارضی کشورها شوند از ترکیه نیز باید سوال شود که چرا به آذربایجان بی‌احترامی کرده و در بازار قره‌باغ فعالیت دارد. به گفته سفیر سابق ایران، احتمالا علی‌اف در یک فضای احساسی قرار گرفته و به خبرگزاری آناتولی این‌چنین پاسخ داده است.
تلاش ضدایرانی باکو-آنکارا
در همین ارتباط، احسان موحدیان، کارشناس مسائل بین‌الملل نیز در پاسخ به پرسش «دنیای اقتصاد» مبنی بر اینکه چرا باکو این رویکرد را در برابر کامیون‌های ایرانی اتخاذ کرده است، گفت: «ترکیه و آذربایجان می‌خواهند کاری کنند که دسترسی ایران به اروپا فقط از طریق این دو کشور باشد. الان سه راه زمینی به اروپا داریم یکی از ترکیه، یکی از ارمنستان و یکی از آذربایجان.» موحدیان با اشاره به اینکه باکو و آنکارا می‌خواهند راه ارمنستان را مسدود کنند تا هرگونه فشاری که می‌خواهند به ایران وارد کنند، افزود: «دستگیری رانندگان نیز با این هدف بود که ایران را قانع کنند که ایجاد کریدور زنگزور را برای ایجاد اتصال مستقیم نخجوان و جمهوری آذربایجان از داخل خاک ارمنستان بپذیرد. اقدامی که باعث از دست رفتن مرز زمینی ایران با جمهوری ارمنستان می‌شود.» به گفته این کارشناس هدف آنها از تحت فشار قرار دادن ایران این است که کنترل تمام مسیرهای ترانزیتی و مسیرهای خطوط انتقال گاز در اختیار خودشان باشد. موحدیان توضیح داد: «ترکیه و آذربایجان در وهله نخست می‌خواهند مسیر «یک جاده، یک کمربند» چین تا حد ممکن از ایران رد نشود و از کشورهای آسیای میانه مانند ترکمنستان و آذربایجان که هم‌پیمان ترکیه هستند، عبور کند. همچنین آنها می‌خواهند ایران در مسیر انتقال گاز به اروپا نباشد.» این استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه ترکیه و آذربایجان عملا در تلاش هستند سیاست‌های اسرائیل و ناتو به رهبری آمریکا را اجرا کنند، گفت: «هدف‌شان از این تحرکات نیز این است که بتوانند چین و روسیه را با ایجاد کریدور زنگزور و دالان لاچین تحت فشار قرار دهند و در ضمن بدون نیاز به ایران که متحد آنها نیست، به راحتی به دریای کاسپین و از این طریق به روسیه و چین دسترسی داشته باشد.»
باکو اهداف نظامی ندارد
افشار سلیمانی، سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان هم در پاسخ به «دنیای اقتصاد» توضیح داد: «با وجود اینکه تحلیل‌های مختلفی نسبت به مواضع الهام علی‌اف در فضای سیاسی و رسانه‌ای ایران صورت گرفته، اما به‌نظر می‌رسد هدف اصلی وی، تامین تمامیت ارضی آذربایجان با کمک ترکیه و پاکستان و تاحدودی کجدار و مریز روسیه است.»
وی ادامه داد: «تصور اینکه آذربایجان اهدافی نظامی را با همراهی ترکیه و اسرائیل علیه ایران داشته باشد دشوار است؛ چراکه دلیلی برای این اقدام از سوی ترکیه و آذربایجان وجود ندارد و اگر اسرائیل هم رویای چنین اشتباهی را در سر بپروراند، دست کم از طریق آذربایجان اقدامی نمی‌کند و علی‌اف هم اجازه چنین اقدامی را به صهیونیست‌ها نمی‌دهد.»
