روحانی دو ماه دیگر دولت را ترک خواهد کرد و انتظار می‌رود کل جناح میانه‌رو/  لیبرال هم برای مدت زمانی طولانی با او از صحنه خارج شوند. شرط‌بندی ناموفق او سبب شد اهرم قدرت خود را در کشور از دست بدهد و اسحاق جهانگیری، معاون او، عباس آخوندی، یکی از وزرای کلیدی کابینه او و علی لاریجانی، رئیس سابق مجلس و متحد مورد اعتماد او، برای شرکت در انتخابات رد صلاحیت شوند.

روی کار آمدن ابراهیم رئیسی، محتمل‌ترین گزینه برای ریاست‌جمهوری بعدی، پیامدهای زیادی برای سیاست خارجی ایران و سیاست داخلی این کشور خواهد داشت.

روحانی هرگز اعتماد زیادی به اروپایی‌ها نداشت و در اولین کارزار انتخاباتی خود در سال ۲۰۱۳ بارها از ایالات‌متحده به‌عنوان «کدخدای دهکده» یاد و این‌طور استدلال کرد که معامله با اروپایی‌ها وقتی ایالات‌متحده تصمیم نهایی را می‌گیرد، بی‌فایده است. او این درس را در مقام برترین مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران در اوایل دهه ۲۰۰۰ آموخته بود؛ زمانی که اعلامیه تهران و توافق پاریس با سه قدرت بزرگ اروپا پس از مخالفت ایالات‌متحده شکست خوردند.

وقتی ترامپ به دفتر بیضی وارد شد، به‌نظر می‌رسید زمان آن رسیده تا اروپا خودی نشان دهد. در روزنامه‌های اروپایی از آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان، یا امانوئل مکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه، به‌عنوان رهبران جدید جهان آزاد تعریف و تمجید شد. وقتی ترامپ آمریکا را از توافقی که داشت کار می‌کرد خارج کرد و انطباق و گشودگی ایران برای مذاکرات آتی را نادیده گرفت، بسیاری انتظار داشتند که اتحادیه اروپا از توافقی که امضا کرده، دفاع کند. اما آنها کنار ایستادند و آن‌قدر تعلل کردند تا توافق از هم پاشید. شرکت‌های اروپایی از جمله غول نفتی توتال، به محض آغاز تهدید تحریم‌ها شروع به ترک ایران کردند. تدابیری مانند کانال‌های ویژه برای شرکت‌ها و دولت‌های اروپایی برای ادامه تجارت با ایران مانند ابزار حمایت از مبادلات تجاری (اینستکس)، اقداماتی دیرهنگام و ناکافی بودند. ترامپ در کارزار انتخاباتی ۲۰۱۶ خبر از برنامه ترک برجام داد و اولین معامله از طریق اینستکس در مارس ۲۰۲۰ انجام شد!

موضع‌گیری‌های مکرون در برابر ایران در برخی موارد از بریتانیا که خشن‌ترین متحد ایالات‌متحده در میان قدرت‌های اروپایی قلمداد می‌شود، شدیداللحن‌تر بود. مکرون در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد با تکرار اظهارات ترامپ و تندروهای مخالف برجام گفت که توافق دیگر برای محافظت در برابر قدرت فزاینده ایران در خاورمیانه کافی نیست.

دولت روحانی به امید به اینکه اروپایی‌ها به وعده حمایت از ایران در برابر ترامپ عمل کنند و توافق را نجات دهند، ادامه داد تا نشان دهد سازش خطرناک با غرب ارزشش را داشته است. اما حمایت‌های اروپا در حد حرف و سخن باقی ماندند و هیچ کمک عملی در کار نبود. آنچه در عمل وجود داشت، تحریم‌های اعمال شده توسط دولت ترامپ تحت عنوان «کارزار اعمال فشار حداکثری» برای خفه کردن اقتصاد ایران بود. مایک پمپئو، وزیر امورخارجه پیشین آمریکا به سرویس فارسی بی‌بی‌سی گفت هدف تحریم‌ها ترغیب ایران به تغییر رفتار است. و اروپایی‌ها که دیگر امضاکنندگان توافقی بودند که ایران تا مدت‌ها بعد از آمریکا به آن پایبند بود، تنها ایستادند و سقوط ارز ایران، رکود اقتصادی و خسارات انسانی را تماشا کردند.

روحانی تحت حمایت جناح‌ها و چهره‌های میانه رو و اصلاح‌طلب، با وعده مصالحه برای رفع تحریم‌ها در دو انتخابات به پیروزی رسید. اما اکنون درحالی به پایان دولت خود رسیده که نتوانست به وعده‌های مهم خود عمل کند.

اکنون نیز برای جبران خیلی دیر است، اما اروپا هنوز برای جبران اشتباهات خود فرصت دارد. ایران و بسیاری دیگر از کشورهای غیر غربی به میانجی قدرتمندی امید داشتند. یافتن راهی رو به جلو پس از آسیب شدید به برجام و عزیمت روحانی، می‌تواند گام خوبی در این مسیر باشد.

اگر اروپا بخواهد چنین نقشی ایفا کند، باید فارغ از اینکه رئیس‌جمهوری بعدی چه کسی می‌شود، با ایران تعامل داشته باشد. در دهه ۱۹۹۰ و زمانی که آیت‌الله علی خامنه‌ای به تازگی رهبر ایران و اکبر هاشمی‌رفسنجانی، متحد نزدیک او، رئیس‌جمهوری شده بودند، دوره‌ای از مذاکرات مهم و بعدتر سازنده را آغاز کرد.

محدود کردن تعاملات با میانه‌روها مانند حسن روحانی یا اصلاح‌طلبان مانند محمد خاتمی، تنها موقعیت این افراد را در داخل ایران دشوارتر می‌کند و آنها را در برابر اتهامات آسیب‌پذیر می‌سازد.

 اگرچه باتوجه به کاهش قدرت اردوگاه میانه‌رو و اصلاح‌طلب به لطف سخت‌گیری‌های ترامپ و بی‌تفاوتی اروپا، احتمال در قدرت ماندن آنها بسیار اندک است. این مرتبه این اروپاست که باید روی باقی‌ماندن چیزی از آخرین دور دیپلماسی ویران شده شرط‌بندی کند؛ البته به شرطی که تنها حرف نباشد و به‌عمل هم برآید.

نویسنده: سهیل جان‌نثاری/  منبع: پولیتیکو /  تحریریه دیپلماسی ایرانی