سرمنشأ خسارت سیل

دکتر محمد سعید ایزدی دبیر اسبق شورای عالی شهرسازی بارش‌های شدید در روزهای پایانی سال گذشته که تاکنون نیز ادامه دارد منجر به وقوع سیلاب و پیامدها و آسیب‌های ناشی از آن، به‌ویژه کشته شدن بیش از ۷۰ نفر از هموطنان و مصدوم شدن بالغ بر ۷۶۸ نفر دیگر شده است. خسارت وارد شده به شهرها و روستاهای سیل‌زده، به نقل از معاون بازسازی و مسکن روستایی بنیاد مسکن، بالغ بر ۱۵۱هزار واحد مسکونی است که ۵۴ هزار واحد از این تعداد به‌طور کامل تخریب شده‌اند. این در حالی است که تاکنون به‌جز گزارش سیل گلستان (دکتر علی بیت‌اللهی، مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی هشتم فروردین ۹۸)، هیچ بررسی کارشناسی و تخصصی از وقوع چنین پدیده‌ای و علل و عوامل آن تهیه و منتشر نشده است. عدم تحلیل کارشناسی و آسیب‌شناسی صحیح از علل وقوع چنین پدیده‌ای منجر به تکرار اشتباهات گذشته و بی‌توجهی به سیاست «پیش‌نگری و پیشگیری» خواهد شد. آیا از وقوع سیل ۱۳۷۸ نکا و سیل ۱۳۹۵ سیستان و بلوچستان یافته اندوزی کرده‌ایم؟ علاوه بر غفلت از بازخوانی حوادث، اعم از زلزله، توفان، سیل و سایر سوانح طبیعی، بی‌توجهی عمیقی در ارتباط با این سوانح و سازمان فضایی-کارکردی شهرها در نظام برنامه‌ریزی، طراحی و اجرای پروژه‌های شهری وجود دارد.

با نگاهی به سیل شیراز، خرم‌آباد و پلدختر درمی‌یابیم که تغییرات نادرست در ساختار طبیعی شهر به‌ویژه تبدیل رودخانه‌ها، مسیل‌ها و روددره‌ها به خیابان و دسترسی‌های شهری، ساخت و سازهای صورت گرفته در بستر و حریم آنها و بسیاری از اقدامات سوداگرانه دهه‌های اخیر در شهرها همگی از دلایل اصلی بروز خسارت در وقوع چنین پدیده طبیعی بوده است. این در حالی است که قانون توزیع عادلانه آب، مصوب ۱۳۶۱ و آیین‌نامه بستر و حریم رودخانه‌ها مصوب هیات وزیران در سال ۱۳۷۹ در ۱۵ ماده به روشنی به تعریف رودخانه، بستر و حریم آن پرداخته و ضمن روشن کردن ماموریت‌های شرکت‌های آب منطقه‌ای به‌عنوان متولی اصلی مدیریت این عرصه، به تشریح وظایف و گردش کار تعیین بستر و حریم و شیوه صدور مجوز ساخت و ساز در این محدوده‌ها پرداخته است. در مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران پیرامون احیای رودخانه‌ها و بازآفرینی فضاهای رودکناری در ۹/ ۱۰/ ۱۳۹۶ با تاکید بر اعاده موجودیت رودخانه‌ها و ارتقای جایگاه آن در زندگی شهری بر ضرورت ساماندهی رودخانه‌های شهری از طریق همکاری مشترک بین دستگاه‌های اجرایی تاکید شده است. متعاقب آن با تهیه طرح و برنامه ساماندهی رودخانه خرم‌آباد و تصویب آن در شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در مورخ ۱۴/ ۸/ ۹۷ زمینه لازم برای شروع عملیات اجرایی این عرصه مهم شهری فراهم شد. غفلت از توجه به قوانین، مصوبات، طرح‌ها و برنامه‌ها از یکسو و نظام سوداگرانه ساخت و ساز همگی بستر وقوع چنین خسارتی را فراهم کرده‌اند. به یاد دارم که پس از تعیین حریم گسل‌های زلزله شهرهای ایران به‌ویژه شهر تهران و تصویب آن در شورای عالی شهرسازی در ۳/ ۲/ ۹۷ و ابلاغ آن به شهرداری، مدیریت وقت شهرداری تهران تا پایان حضور خود از ابلاغ نقشه‌های فوق به مناطق امتناع ورزید. این در حالی است که در حال حاضر کاربری‌های پرخطر و همچنین استراتژیکی همچون مراکز درمانی روی گسل‌های تهران ساخته شده و روند صدور مجوز ساخت روی این پهنه‌ها ادامه دارد. آیا زمان آن نرسیده است که با استناد به قوانین، مصوبات و دستورالعمل‌ها به رفع آسیب‌های موجود و زمینه‌های بروز آسیب‌ها در شهرهایمان بپردازیم؟ آیا حرفه‌مندان، دانشگاهیان و مدیران شهری نباید به تجدیدنظر اساسی در سیاست‌ها، برنامه‌ها و اقدامات خود با تاکید بر ارتقای کیفیت زندگی در شهرها بپردازند؟ شهرهای امروز ما به‌دلیل بی‌توجهی به کیفیت‌ها، برنامه‌ریزی‌های کمی‌نگر و رواج سوداگری دچار از هم گسیختگی و نابسامانی فضایی-کالبدی-کارکردی شده و از تاب‌آوری پایینی در مواجهه با سوانح طبیعی برخوردارند. ضروری است، برای پرهیز از یک فاجعه دیگر و از دست دادن سرمایه‌ها و ثروت‌های کشورمان، درچارچوب یک برنامه جامع پیشگیری، به اصلاح برنامه‌های توسعه، تجدید نظر در اسناد و طرح‌های توسعه و اقدام عملی برای افزایش تاب‌آوری شهرهایمان بپردازیم.