هوش مصنوعی چه نقشی در تغییر الگوهای تجارت دارد؟
تغییر چهره تجارت بین‌المللی
برخی مطالعات دیگر نشان می‌دهد؛ هوش‌مصنوعی باعث رشد بهرهوری در بخش خدمات شده و ما دیگر شاهد ظهور بیماری بامول در کشورها نیستیم. این بیماری در نتیجه گذار طبیعی از بخش صنعتی به خدمات اتفاق می‌افتاد. تاثیر گسترده و تحول‌‌‌‌آفرین هوش‌مصنوعی امروزه در تمامی عرصه‌‌‌‌ها از جمله کار، تولید، تجارت، سلامت، هنر و فعالیت‌های تفریحی به‌وضوح احساس می‌شود. انتظار می‌رود که کاربردهای نوین هوش‌مصنوعی فرصت‌ها و مزایای اقتصادی و اجتماعی بی‌سابقه‌‌‌‌ای ایجاد کند، بااین‌حال توسعه و کاربرد این فناوری با خطرات اخلاقی و اجتماعی قابل‌توجهی همراه است که بر حوزه‌هایی مانند تجارت نیز تاثیر می‌گذارد. هوش‌مصنوعی یک مساله جهانی است و با افزایش تلاش دولتها برای تنظیم این فناوری، ضرورت همکاری بین‌المللی بیش از پیش آشکار شده‌است. مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در گزارش پیش‌رو به بررسی تلاقی هوش‌مصنوعی و تجارت بین‌المللی پرداخته است.
هوش مصنوعی از چند جنبه کلیدی از سایر فناوری‌های دیجیتال متمایز است و می‌تواند تاثیری عمیق بر تجارت بین‌المللی داشته‌باشد. این فناوری به‌عنوان یک فناوری چندمنظوره، با انعطاف‌‌‌‌پذیری و کارآیی بی‌سابقه‌‌‌‌ای، قابلیت انطباق با وظایف و دامنه‌‌‌‌های مختلف را دارد. هوش‌مصنوعی وابسته به مجموعه داده‌های بزرگ برای یادگیری و بهبود عملکرد خود است. کارکردها و توانمندی‌های آن به‌‌‌‌سرعت تکامل یافته و باعث ایجاد تغییرات پویا در قابلیت‌ها و میزان خودمختاری این فناوری می‌شود.
پیچیدگی ذاتی و عدم‌شفافیت هوش مصنوعی، همراه با احتمال بروز خطاها و تعصبات، نگرانی‌های جدی درباره تصمیمات و توصیه‌های مبتنی بر این فناوری، اخلاقیات و پیامدهای اجتماعی گسترده‌‌‌‌تر ایجاد‌کرده‌است. هوش‌مصنوعی توانایی کاهش هزینه‌های مرتبط با لجستیک تجاری، مدیریت زنجیره تامین و رعایت مقررات را دارد. این فناوری می‌تواند فرآیندهای گمرکی و کنترل مرزی را خودکار و ساده کرده، مقررات پیچیده تجاری را مدیریت و ریسک‌ها را پیش‌بینی کند. ابزارهای مبتنی بر هوش‌مصنوعی با تحلیل داده‌ها در زمان واقعی و ارائه بینش‌‌‌‌های پیش‌بینی‌‌‌‌کننده، زنجیره تامین را بهبود می‌‌‌‌بخشند. این پیشرفت‌‌‌‌ها نه‌‌‌‌تنها هزینه‌های تجاری را کاهش می‌دهند، بلکه ورود کسب‌وکارهای کوچک و کشورهای درحال‌توسعه به بازارهای جهانی را تسهیل می‌کنند.
هوش مصنوعی می‌تواند الگوهای تجارت خدمات، به‌ویژه خدمات دیجیتالی را دگرگون کند. این فناوری بهرهوری را به‌ویژه در بخش‌هایی که به فرآیندهای دستی وابسته‌‌‌‌اند، افزایش داده و خدمات نوآورانه‌‌‌‌ای ایجاد می‌کند که تقاضا برای آنها را بالا می‌برد. در مقابل، ممکن است تقاضا برای خدمات سنتی کاهش‌یافته و نیاز به برون‌‌‌‌سپاری برخی خدمات کمتر شود. علاوهبر این، هوش‌مصنوعی تقاضا و تجارت محصولات مرتبط با فناوری را افزایش می‌دهد. این فناوری نیاز به زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات و تجهیزات فناوری اطلاعات را تقویت‌کرده و به توسعه این حوزه‌‌‌‌ها شتاب بخشیده است.
همچنین هوش‌مصنوعی با افزایش بهرهوری در تمامی بخش‌های اقتصادی، مزیت‌های نسبی اقتصادها را بازتعریف می‌کند. این فناوری با تاثیرگذاری بر ترکیب نهاده‌‌‌‌های تولید، سرمایه‌گذاری در حوزه سرمایه را بر نیروی کار ترجیح می‌دهد. بااین‌حال، توسعه و کنترل فناوری هوش‌مصنوعی به احتمال زیاد در اقتصادها و شرکت‌های بزرگ متمرکز باقی خواهد ماند که این امر می‌تواند به تمرکز صنعتی منجر شود. در مجموع، هوش‌مصنوعی پتانسیل ایجاد منافع قابل‌توجه برای تمامی اقتصادها را دارد، اما پیامدهای سیاستگذاری و تنظیم این فناوری نیازمند همکاری جهانی و مدیریت دقیق است تا از توزیع عادلانه مزایا و کاهش ریسک‌ها اطمینان حاصل شود.
چشم‌‌‌‌اندازها و نابرابری‌‌‌‌ها
پذیرش هوش‌مصنوعی با افزایش بهرهوری در بخش‌های مختلف اقتصادی و کاهش هزینه‌های تجاری، دستاوردهای قابل‌توجهی در تجارت‌جهانی و تولید ناخالص داخلی به‌همراه خواهدداشت. براساس شبیه‌‌‌‌سازی‌‌‌‌های انجام‌شده توسط مدل تجارت‌جهانی سازمان تجارت‌جهانی، در سناریوی خوش‌‌‌‌بینانه‌‌‌‌ای که پذیرش جهانی هوش‌مصنوعی و رشد بالای بهرهوری را شامل می‌شود، پیش‌بینی می‌شود تا سال۲۰۴۰ رشد واقعی تجارت‌جهانی تا ۱۴درصد افزایش یابد. در مقابل، در سناریوی محتاطانه با پذیرش نابرابر هوش‌مصنوعی و رشد پایین بهرهوری، این میزان به کمتر از ۷درصد محدود خواهدشد.
شبیه‌‌‌‌سازی‌‌‌‌ها همچنین نشان می‌دهد که اقتصادهای با درآمد بالا بیشترین دستاوردهای بهرهوری را تجربه می‌کنند، درحالی‌که اقتصادهای با درآمد پایین ظرفیت بیشتری برای کاهش هزینه‌های تجاری دارند. تاثیر هوش‌مصنوعی بر تجارت و تولید ناخالص داخلی، به‌ویژه در اقتصادهای با درآمد پایین، درصورت پذیرش گسترده و ایجاد بسترهای مناسب، می‌تواند بسیار چشمگیر باشد؛ به‌‌‌‌طوری که رشد تجارت این اقتصادها در سناریوی خوش‌بینانه به ۱۸.۱درصد می‌رسد، درحالی که در سناریوی پذیرش نابرابر این رقم به ۶.۵درصد کاهش مییابد.
خدمات دیجیتال؛ نیروی محرک تحول
خدمات دیجیتالی بیشترین سهم را در رشد تجارت‌جهانی تحت‌تاثیر هوش‌مصنوعی خواهند داشت. پیش‌بینی می‌شود در سناریوی پذیرش گسترده هوش مصنوعی، تجارت خدمات دیجیتال تجمعا رشدی نزدیک به ۱۸درصدی نسبت به سناریوی پایه داشته‌باشد. این افزایش، بزرگ‌‌‌‌ترین رشد درمیان تمامی بخش‌ها است و ناشی از کاهش هزینه‌های تجاری و افزایش کارآیی در ارائه خدمات است. ازجمله خدماتی که انتظار می‌رود بیشترین تاثیر را از این رشد بپذیرند می‌توان به آموزش، مراقبت‌های بهداشتی، خدمات تفریحی، مالی و نیز تولید مواد غذایی فرآوری‌‌‌‌شده اشاره کرد. در مقابل، بخش‌هایی مانند استخراج منابع طبیعی و صنایع نساجی احتمالا رشد محدودی را تجربه خواهند کرد.
مشکلات و پیامدها
یکی از مهم‌ترین چالش‌های ناشی از هوش مصنوعی، گسترش شکاف‌‌‌‌ها در میان کشورها و شرکت‌ها در بهره‌‌‌‌گیری از این فناوری پیشرفته است. در حال‌حاضر، ظرفیت توسعه هوش‌مصنوعی بهطور عمده در چند اقتصاد بزرگ، به‌ویژه ایالات‌متحده و چین، متمرکز شده‌است. این تمرکز می‌تواند شکاف‌های موجود میان کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه را عمق بخشد. عدم‌شفافیت الگوریتم‌های هوش‌مصنوعی و احتمال تبانی غیرمستقیم میان شرکت‌های بزرگ برای حفظ قیمت‌های بالاتر، چالش‌های پیچیده‌‌‌‌ای را برای نهادهای نظارتی ایجاد می‌کند. علاوهبر این، ناهماهنگی در تنظیم مقررات مرتبط با هوش‌مصنوعی می‌تواند به پراکندگی قوانین و موانعی در مسیر تجارت‌جهانی منجر شود، بنابراین بهره‌‌‌‌برداری کامل از فرصت‌های هوش‌مصنوعی و کاهش ریسک‌های ناشی از آن، مستلزم همکاری جهانی و تنظیم دقیق و هماهنگ سیاست‌های مرتبط با این فناوری است. برای این منظور، اقتصادهای درحال‌توسعه می‌توانند با تقویت زیرساخت‌های دیجیتال، ارتقای مهارت‌های نیروی کار، افزایش نوآوری و بهبود ظرفیت‌های نظارتی، آمادگی بیشتری برای پذیرش و بهره‌‌‌‌برداری از هوش‌مصنوعی به‌دست آورند.
مطالعه‌‌‌‌ای از سازمان همکاری و توسعه اقتصادی و سازمان تجارت‌جهانی در سال۲۰۲۴ نشان می‌دهد؛ اگر تمامی اقتصادها جریان داده‌ها را بهطور کامل محدود کنند، ممکن است تولید ناخالص داخلی جهانی ۵درصد کاهش یابد و صادرات جهانی نیز تا ۱۰درصد افت کند؛ این در حالی است که نیاز به مجموعه داده‌های بزرگ برای توسعه مدل‌های هوش مصنوعی، نگرانی‌های جدی درخصوص حریم خصوصی افراد به‌همراه دارد، از این‌رو ضروری است که تعادلی معقول میان دسترسی به داده‌های بزرگ برای آموزش مدل‌های هوش‌مصنوعی و حفاظت از حریم خصوصی برقرار شود.
دسترسی به داده‌ها از طریق ابتکارات داده باز و اشتراک‌‌‌‌گذاری داده‌ها
دولتها در تلاش‌‌‌‌اند تا از طریق ابتکارات داده باز و سیاست‌های اشتراک‌‌‌‌گذاری داده‌ها، نوآوری داخلی، رقابت اقتصادی، حفاظت از حریم خصوصی و کنترل جریان داده‌ها در مرزها را تقویت کنند. بااین‌حال، چشم‌‌‌‌انداز کنونی نشان‌دهنده اقدامات پراکنده و ابتکارات داخلی متنوعی است که بهطور بالقوه می‌تواند منجر به پراکندگی نظارتی شود. این پراکندگی، فراتر از مقررات خاص هوش‌مصنوعی، به قوانین بخش محور مانند مقررات مالکیت معنوی و مدیریت داده‌ها نیز گسترش مییابد و بر کاربردهای هوش‌مصنوعی تاثیرگذار است. پیامدهای اقتصادی این نوع پراکندگی، به‌ویژه برای کسب‌وکارهای کوچک و متوسط، نیاز به کاهش ناهمگونی‌‌‌‌های نظارتی را برجسته می‌کند. طبق گزارش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه و سازمان تجارت‌جهانی در سال۲۰۲۴، پراکندگی رژیم‌‌‌‌های نظارتی جریان داده در بلوک‌‌‌‌های جغرافیایی-اقتصادی ممکن است به بیش از یک‌درصد کاهش در تولید ناخالص داخلی واقعی منجر شود.
افزایش ابتکارات همکاری در حاکمیت هوش مصنوعی
تعداد ابتکارات همکاری دوجانبه و منطقه‌ای در زمینه حاکمیت هوش‌مصنوعی رو به افزایش است. این همکاری‌ها، با تمرکز بر اولویت‌‌‌‌های متنوع، خطر ایجاد رویکردهای پراکنده متعدد را افزایش می‌دهند. به‌عنوان مثال، درحالی‌که برخی از این همکاری‌ها بر هماهنگی اصطلاحات، طبقه‌‌‌‌بندی‌‌‌‌های مرتبط با هوش‌مصنوعی و نظارت بر ریسک‌ها متمرکز هستند، برخی دیگر بر ترویج هم‌‌‌‌ترازی کلی یا تقویت ایمنی و حاکمیت هوش‌مصنوعی تاکید دارند. توافق‌نامه‌های تجاری منطقه‌ای و توافق‌نامه‌های اقتصاد دیجیتال به‌عنوان ابزارهای کلیدی برای تنظیم و ترویج استفاده مسوولانه از هوش‌مصنوعی شناخته می‌شوند.
هماهنگی و تکامل در سطح بین‌المللی
در سال‌های اخیر شاهد موجی از ابتکارات بین‌المللی مرتبط با هوش‌مصنوعی بوده‌‌‌‌ایم، اگرچه برخی از این ابتکارات از نظر اصول کلیدی مکمل یکدیگر هستند، اما هرکدام بر جنبه‌های متفاوتی از حاکمیت هوش‌مصنوعی تاکید دارند. این ابتکارات، عناصر مشترکی مانند اهمیت اجتناب از پراکندگی نظارتی، نقش مقررات و استانداردها، حفاظت از حریم خصوصی و داده‌های شخصی، حاکمیت داده‌ها و حقوق مالکیت معنوی را دربر می‌گیرند. علاوه‌‌‌‌براین، اهمیت همکاری و هماهنگی بین‌المللی در قالب گفت‌وگوهای سازنده میان دولتها برجسته شده‌است. برخی از ابتکارات حتی به پیامدهای زیست‌محیطی هوش‌مصنوعی نیز پرداخته‌‌‌‌اند که نشان‌دهنده افزایش توجه به پایداری در توسعه این فناوری است.
نقش سازمان تجارت‌جهانی در حکمرانی هوش مصنوعی
سازمان تجارت‌جهانی، به‌عنوان تنها نهاد جهانی مبتنی بر قوانین که سیاست‌های تجاری را مدیریت می‌کند، می‌تواند نقشی کلیدی در بهره‌‌‌‌گیری از مزایای هوش‌مصنوعی و کاهش ریسک‌های بالقوه آن ایفا کند. این سازمان ظرفیت آن را دارد که با محدود‌کردن پراکندگی مقررات، ترویج توسعه هوش‌مصنوعی قابل‌اعتماد و تسهیل تجارت کالاها و خدمات مرتبط با این فناوری، به رشد پایدار و نوآوری در این حوزه کمک کند. از جمله دیگر اقدامات مهم، حمایت از حقوق مالکیت معنوی به‌عنوان محرکی برای نوآوری و توسعه فناوری‌های پیشرفته است. قوانین و فرآیندهای WTO همچنین به تقویت همگرایی جهانی کمک می‌کند. این سازمان بستری فراهم می‌سازد برای ارتقای شفافیت، عدم‌تبعیض، بحث و تبادل‌‌‌‌نظر، اشتراک بهترین شیوه‌‌‌‌ها، هماهنگی مقررات و ارائه راهنمایی‌های سیاستگذاری غیرالزام‌‌‌‌آور.
احکام شفافیت در توافق‌نامه‌های سازمان تجارت‌جهانی
این احکام به اعضا، فعالان اقتصادی و مصرف‌کنندگان این امکان را می‌دهد که از آخرین تحولات مقرراتی مطلع شوند. احکام شفافیت تقویت‌‌‌‌شده در توافق‌نامه موانع فنی تجارت طراحی شده‌اند تا اطلاع‌‌‌‌رسانی زودهنگام درخصوص اقدامات مقرراتی و فراهم‌کردن امکان ارائه نظرات در مرحله پیش‌نویس این اقدامات را الزامی کنند. این ویژگی کلیدی، علاوهبر کمک به کاهش موانع تجاری، به ترویج و تسریع همگرایی جهانی در قوانین و مقررات نیز منجر می‌شود.
مکانیزم بازبینی سیاست تجاری در سازمان تجارت
این مکانیزم یکی دیگر از ابزارهای کلیدی برای تقویت شفافیت سیاست‌های تجاری اعضا است. از سوی دیگر، مسائل مرتبط با قوانین جدید که تحت‌ابتکار بیانیه مشترک درباره تجارت الکترونیک مذاکره شده و اکنون شامل ۹۱ عضو WTO است، می‌توانند برای هوش‌مصنوعی اهمیت زیادی داشته باشند. سازمان تجارت‌جهانی همچنین به‌عنوان بستری جهانی برای گفت‌وگوی سازنده و تبادل بهترین شیوه‌‌‌‌ها عمل می‌کند. این بستر، امکان بحث میان اعضا را برای طراحی و تدوین را‌‌‌‌ه‌‌‌‌حل‌‌‌‌های مقرراتی دقیق، انعطاف‌‌‌‌پذیر و قابل‌تطبیق فراهم می‌کند تا به‌صورت هماهنگ به جنبه‌های مرتبط با کالاها، خدمات و حقوق مالکیت معنوی در حوزه هوش‌مصنوعی پرداخته شود.
تشویق هماهنگی مقرراتی و ترویج استانداردهای بین‌المللی
سازمان تجارت‌جهانی در برخی حوزه‌‌‌‌ها، از طریق تشویق استفاده از استانداردهای بین‌المللی، شناسایی متقابل، معادل‌‌‌‌سازی و ابزارهای «قانون نرم» مانند دستورالعمل‌های داوطلبانه کمیته‌‌‌‌ها، به ترویج هماهنگی و انسجام مقررات کمک می‌کند. سازمان تجارت‌جهانی سنگ‌بنای تلاش‌های جهانی برای تسهیل تجارت در کالاها و خدمات مرتبط با هوش‌مصنوعی است. قوانین و مکانیزم‌های مختلف این سازمان، به توسعه و دسترسی گسترده‌‌‌‌تر به هوش‌مصنوعی کمک می‌کنند. به‌عنوان نمونه، توافق‌نامه عمومی تجارت خدمات، نقش محوری در شکل‌دهی محیط سیاستگذاری دارد که توسعه و پذیرش هوش‌مصنوعی را تسهیل می‌کند.
حکمرانی و توسعه‌تجارت هوش مصنوعی
توافق‌نامه فناوری اطلاعات با حذف تعرفه‌های محصولات فناوری اطلاعات و ارتباطات تحت‌پوشش خود، دسترسی جهانی به کالاهای پیشرفته ضروری برای توسعه و پیاده‌‌‌‌سازی هوش‌مصنوعی را تسهیل می‌کند. این اقدام نه‌‌‌‌تنها هزینه‌های مرتبط با فناوری‌های پیشرفته را کاهش می‌دهد، بلکه زمینه‌‌‌‌ساز تسریع نوآوری و پذیرش گسترده‌‌‌‌تر هوش‌مصنوعی در مقیاس جهانی است.
توافق‌نامه موانع فنی تجارت به دولتها کمک می‌کند اطمینان حاصل کنند که استانداردها و مقررات مرتبط با هوش مصنوعی، مانعی برای تجارت ایجاد نمی‌کنند و در عین‌حال دستیابی به اهداف سیاستگذاری مانند ایمنی، امنیت و رقابت‌پذیری تضمین می‌شود. اطلاع‌‌‌‌رسانی زودهنگام و فراهم‌آوردن امکان مشارکت ذی‌نفعان در تدوین مقررات، از ویژگی‌های کلیدی این توافق‌نامه به‌شمار می‌روند.
توافق‌نامه جنبه‌های مرتبط با تجارت حقوق مالکیت معنوی، ایجاد سیستمی متعادل در زمینه حقوق مالکیت معنوی را هدف قرارداده‌است که ضمن تشویق نوآوری، انتشار و دسترسی به فناوری را نیز تسهیل کند. این توافق‌نامه نقشی اساسی در توسعه پایدار فناوری‌های مرتبط با هوش‌مصنوعی ایفا‌کرده و از منافع تولیدکنندگان و کاربران دانش فنی حفاظت می‌کند.
سازمان تجارت‌جهانی از طریق اصولی مانند عدم‌تبعیض و توافق‌نامه اقدامات سرمایه‌گذاری مرتبط با تجارت به کاهش محدودیت‌ها و تبعیض علیه محصولات خارجی کمک‌کرده و اطمینان می‌دهد که سیاست‌های سرمایه‌گذاری کشورها با قواعد تجارت آزاد جهانی همسو باشد. این اقدامات در نهایت به توسعه و پیشرفت فناوری هوش‌مصنوعی کمک می‌کنند. علاوهبر این، سازمان تجارت‌جهانی بستری برای حل اختلافات مرتبط با جنبه‌های اقتصاد دیجیتال فراهم‌کرده و از طریق برنامه‌های ویژه‌ای مانند «کمک برای تجارت » و «چارچوب یکپارچه پیشرفته»، اقتصادهای درحال‌توسعه را برای مشارکت موثرتر در تجارت بین‌المللی و بهره‌‌‌‌گیری از فناوری‌های پیشرفته، توانمند ساخته‌است. با سرعت‌گرفتن توسعه هوش‌مصنوعی و افزایش اهمیت آن در تجارت بین‌المللی، ایجاد چارچوبی چندوجهی برای حکمرانی این فناوری ضروری‌‌‌‌تر از همیشه به‌نظر می‌رسد.
