افزایش سرمایه به روش عرضه سهام به قیمت بازار چگونه عمل میکند؟
مدل جدید برای تامین مالی سهام
روشهای افزایش سرمایه و محل تامین منابع آن، در لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت مصوب ۱۳۴۷ تعیینشده و از آن زمان تاکنون تغییر چندانی نداشته است. در سالهای اخیر افزایش سرمایه از طریق تجدید ارزیابی داراییها و در سال۱۳۹۹ نیز افزایش سرمایه از طریق صرف سهام با سلب حقتقدم در قوانین مختلف به تصویب رسیده و مورد استفاده شرکتها قرار گرفته است. تحقیق و تجربه نشانداده روشهای فعلی افزایش سرمایه، روشهایی موثر برای انتقال نقدینگی به بنگاهها نیست و افزایش سرمایه از طریق سود انباشته، اندوخته یا تبدیل مطالبات حالشده سهامداران به سرمایه بیش از آنکه منابع نقدی لازم را برای بنگاه فراهم کند از خروج وجه نقد از شرکت جلوگیری میکند.
در اکثر موارد، استفاده از روشهای فعلی افزایش سرمایه نمیتواند منابع نقدی لازم را برای کاهش هزینه فرصت در کمترین زمان ممکن در اختیار شرکت قرار دهد. در این میان اگرچه آسیبشناسی روشهای فعلی افزایش سرمایه و معرفی روشهای جدید تامین مالی برای بنگاهها اهمیت دارد اما از سوی دیگر این موضوع بهعنوان یکی از دغدغههای مهم سیاستگذاران اقتصادی نیز مطرح است، چراکه آمار تشکیل سرمایه ثابت در کشور در یک دهه اخیر رشد چندانی نداشته است، همچنین با روشهای فعلی، نقدینگی مناسبی از بازار ثانویه به بازار اولیه و تولید هدایت نمیشود و برای زمانهایی مثل ابتدای سال ۱۳۹۹ که بازار سرمایه با استقبال خوبی روبهرو شد، سیاستگذار، ابزارهای مناسبی برای تامین مالی تولید از طریق نقدینگی وارد شده به بازار و در پی آن کنترل هیجانات بازار در اختیار ندارد. افزایش سرمایه به «روش عرضه سهام به قیمت بازار» میتواند یکی از کارآمدترین روشهای جذب نقدینگی برای شرکتهای سهامیعام باشد که برای اولینبار در مقاله حاضر معرفی و روش اجرای آن تبیین میشود. این روش افزایش سرمایه، میتواند به شکلی بسیار کارآتر و موثرتر از سایر روشهای فعلی افزایش سرمایه، در راستای اهدافی چون اجرای طرحهای توسعه، اصلاح ساختار مالی، تامین سرمایه در گردش، خرید داراییها و مشارکت در افزایش سرمایه شرکتهای سرمایهپذیر به شرکتها کمک کند و از بازار ثانویه به شکلی مطلوب در راستای توسعه بازار اولیه استفاده کند. طی چند دهه گذشته، روشهای جایگزینی برای تامین مالی پدید آمده است که به شرکتهای سهامیعام کمک میکند با سرعت بیشتری افزایش سرمایه بدهند و نسبت به تامین منابع مالی اقدام کنند. یکی از این روشهای تامین مالی، افزایش سرمایه از طریق «عرضه عمومی در بازار» یا «عرضه سهام به قیمت بازار» است. این روش در دهه ۱۹۸۰و توسط شرکتهای خدمات آب و برق پدید آمد که بهدنبال روشی مستمر برای افزایش سرمایه بودند. از آن زمان تاکنون، شرکتها در طیف وسیعتری از صنایع و با سرمایههای بزرگ و کوچک، از این روش افزایش سرمایه استفاده کردهاند. در ریزش بازار در سال۲۰۰۸، تعداد شرکتهایی که در پی تامین مالی از طریق ATMها بودند بهشکل خیرهکنندهای افزایش یافت. همچنین شرایط فعلی جهان و بیماری همهگیر موجود سبب شده شرکتهایی که به دلیل محدودیتهای ناگهانی نقدینگی و سرمایه مجبور به جذب سرمایه بیشتر شدهاند برای اجرای برنامههای خود از راهکار افزایش سرمایه به روش عرضه سهام به قیمت بازار استفاده کنند.
ATM چگونه کار میکند؟
اصطلاح «عرضه عمومی در بازار» معادل اصطلاح انگلیسی ATM است که خود آن مخفف Atthemarket در عبارت At the market offering (عرضه عمومی در بازار) است. در این مقاله بهجای «عرضه عمومی در بازار» از عبارت «عرضه سهام به قیمت بازار» استفاده شده که بهنظر بهتر میتواند مفهوم این روش افزایش سرمایه را منتقل کند.
در «افزایش سرمایه به روش عرضه سهام به قیمت بازار»، شرکتهای ثبتشده نزد سازمان بورس و اوراق بهادار، سهام منتشره جدید را بهتدریج از طریق یک نماینده فروش (مثل کارگزاران، بازارگردانان یا شرکتهای تامین سرمایه) و به قیمت بازار به معاملهگران موجود میفروشند.
این روش یکی از کارآمدترین روشهای جذب سرمایه برای شرکتهای سهامیعام محسوب میشود. هریک از شرکتهای سهامیعام که شرایط لازم برای فروش سهام را داشته باشند، میتوانند سهام خود را در دوره زمانی مشخص و بهواسطه نماینده فروش در بازارهای معاملاتی بورس و فرابورس به فروش برسانند و نسبت به تامین منابع مالی طی یک مدت زمانی مشخص اقدام کنند. پیشنهاد میشود افزایش سرمایه به روش عرضه سهام به قیمت بازار با درصدهای پایین و حداکثر تا ۳درصد ارزش بازار شرکتها صورت پذیرد. بهعنوان نمونه برای تامین مالی یک شرکت بورسی یا فرابورسی مثلا یک شرکت فولادی، پتروشیمی یا پالایشگاهی حداکثر به اندازه ۳درصد ارزش بازار شرکت، نسبت به انتشار سهام به قیمت بازار و در طول یک دوره مشخص اقدام شود. قابلذکر اینکه ۳درصد ارزش بازار شرکتها، رقم قابلتوجهی است و منابع چشمگیری را به بنگاهها تزریق میکند.
افزایش سرمایه به روش عرضه سهام به قیمت بازار، یکی از بهترین راههای استفاده از بازار ثانویه برای انتقال منابع به بازار اولیه است و نقدشوندگی، حجم معاملات و عملکرد سهام در بازار ثانویه در موفقیت ناشران برای استفاده از این نوع افزایش سرمایه اثر مهمی دارد. با این روش میتوان با جذب منابع مالی، وجوه را به سمت تولید، اصلاح ساختار مالی و اجرای طرحهای توسعهای هدایت کرد. در ادبیات جهانی، کارگزاران-معاملهگران مختلف از نامهای مختلفی مانند «عرضه کنترلشده سهام»، «تسهیلات قطرهچکانی» یا «برنامههای توزیع سهام» بهجای عرضه عمومی در بازار استفاده میکنند، ولی در کل ویژگیهای کلیدی اغلب این برنامهها یکسان است. در این روش افزایش سرمایه، شرکت میتواند بر اساس نیاز، فروش سهام را آغاز یا متوقف کند. (به همین علت، گاهی از ATM با عنوان «برنامه قطرهچکانی» یاد میشود) برخلاف عرضه سهام در روشی مثل افزایش سرمایه به شیوه صرف سهام با سلب حقتقدم که تعداد ثابتی سهم به یکباره و با قیمتی ثابت فروخته میشود، سهام در عرضه ATM بهتدریج و با قیمتهای حاکم در بازار (قیمت متغیر) بهفروش میرسد و بهعبارتی، «فروش در خلال بازار» انجام میشود.
بر اساس مقررات SEC عرضههای عمومی در بازار نوعی از عرضه به روش ثبت تمهیدی (Shelf-based Registered Offering) است که در آن ناشر پذیرفتهشده در بورس، اوراق بهادار پذیرفتهشده خود را بهصورت مستقیم، بهتدریج و به قیمت بازار میفروشد. زمانبندی و میزان عرضه توسط ناشران تعیین میشود و آنها میتوانند این پارامترها را در صورت لزوم تغییر دهند. بهطور کلی فقط ناشرانی میتوانند از امکان عرضه عمومی در بازار (ATM) استفاده کنند که بر طبق اصل ۴۱۵ قانون اوراق بهادار، الزامات مربوط به صلاحیت ناشر را بهمنظور استفاده از بیانیه ثبت تمهیدیShelf-based Registration Statement یا فرم S-۳ رعایت کنند. ثبت تمهیدی به معنی موافقت اصولی انتشار اوراق بهادار جدید بدون تعیین تاریخ عرضه بهمنظور ایجاد آمادگی برای زمان انتشار است و بر مبنای قاعده ۴۱۵ از قواعد کمیسیون بورس و اوراق بهادار آمریکا تحتعنوان ثبت احتیاطی انجام میگیرد که مطابق با آن انتشار اوراق بهادار در آینده در صورت فراهمبودن شرایط امکانپذیر است. گرچه این امکان در بورس کشور ما وجود ندارد ولی مانعی برای عملیاتیشدن روش جدید افزایش سرمایه است.
مزایای افزایش سرمایه به روش عرضه سهام به قیمت بازار
انعطاف: عرضه عمومی در بازار را میتوان بنا به صلاحدید ناشر شروع و متوقف کرد و در صورتی که فرصت مناسبی در بازار پیش بیاید یا نیاز بهسرعت بیشتری در جذب سرمایه وجود داشته باشد، میزان عرضه را به صورت کارآ افزایش داد، بنابراین ناشر از انعطاف لازم برای بهرهگیری از اخبار خوب و قیمت روبهرشد سهام برخوردار است و به این ترتیب میتواند بهسرعت از مزیت افزایش قیمت در پی خبرهای خوب، بهرهمند شود. در نهایت اینکه ناشر میتواند سرمایه را «در صورت لزوم» جذب کند.
تاثیر حداقلی بر بازار: برخلاف روشهای سنتی تامین مالی، تاثیر برنامه عرضه عمومی در بازار (ATM) بر قیمت سهام ناشر محدود است، چون ناشران میتوانند بهسرعت سرمایه موردنیاز خود را با فروش سهام جدیدالانتشار از طریق جریان معاملاتی طبیعی بازار جذب کنند. بهعبارتی سهام را میتوانند بدون تاثیر چشمگیر بر قیمت سهم در بازار بهصورت «قطرهچکانی» عرضه کنند. در بازارهای سایر کشورها قیمت سهام پس از اعلام عرضه ثانویه مرسوم به صورت رایج بین ۷ تا ۱۰درصد افت میکند. تغییرات متوسط قیمت سهام پس از اعلام عرضه عمومی در بازار (اعلام عرضه ATM) برابر با کمترین میزان (یعنی یک تا ۳ درصد) است.
کنترل: ناشر و نماینده فروش درباره شرایط هر فروش مانند زمانبندی، اندازه و کف قیمت توافق میکنند، بنابراین ناشر میتواند عرضه را متناسب با شرایط بازار و نیازهای جاری خود کنترل کند. مثلا، ناشر میتواند حداقل قیمت فروش سهام را تعیین کند و محدودیتی را برای درصد فروش روزانه مشخص کند تا از فشار فروش در سهام و همچنین رقیقسازی سهم جلوگیری شود.
هزینه کمتر: با عنایت به اینکه مراحل کار در این روش افزایش سرمایه کمتر از روش افزایش سرمایه از محل مطالبات حالشده سهامداران و آورده نقدی است، هزینههای افزایش سرمایه به روش عرضه سهام به قیمت بازار (ATM) معمولا کمتر خواهد بود.
سرعت بیشتر و کاهش فرآیند زمانی افزایش سرمایه: برنامههای عرضه سهام به قیمت بازار (ATM) را نسبتا سریعتر میتوان انجام داد. همچنین با توجه به حذف دوره پذیرهنویسی، فرآیند زمانی افزایش سرمایه کاهش مییابد و منابع حاصل از افزایش سرمایه زودتر در اختیار شرکت قرار میگیرد.
کیفیت منابع تامینشده: در این روش افزایش سرمایه، بهتر و سریعتر از هر روش افزایش سرمایه دیگری وجوه نقد در اختیار شرکت قرار میگیرد و میتوان گفت منابعی که بدین ترتیب در اختیار شرکت قرار میگیرند، وجوه باکیفیتی هستند که به سرمایه باکیفیت تبدیل میشوند. شرکت با توجه به اینکه در زمان اندک، وجوه لازم را بهدست میآورد میتواند برای انجام برنامههای مختلف به شکل دقیقتری برنامهریزی کند. ATM همچنین، بهواسطه انعطاف مالی که برای شرکت ایجاد میکند، میتواند تکمیلکننده سایر ابزارهای مالی و تامین مالی باشد.
قابلیت ردیابی منابع و کاهش عدمتقارن اطلاعاتی: وجه نقد حاصل از این مدل افزایش سرمایه باید در جهت اهداف بلندمدت مورد نظر شرکت بهکار گرفته شود. ورود منابع جدید (وجه نقد خالص) به شرکت و مشارکت سهامداران جدید، تعهدی را برای مدیریت شرکت ایجاد میکند که وجه نقد حاصل را در راستای اهداف و پروژههایی که برای شرکت خلق ارزش میکنند، مصرف کند. صرفکردن منابع در مواردی نظیر پرداخت سود سهام، بازپرداخت بدهیهایی که برای تسویه آنها راههایی بهجز افزایش سرمایه وجود دارد، پرداخت مطالبات سهامدار عمده، مصارف جاری شرکت و... تا حد ممکن نباید از اهداف افزایش سرمایه از این طریق باشد.
افزایش سهام شناور آزاد شرکت: با توجه به اینکه سهام جدید ناشی از افزایش سرمایه در اختیار عموم افراد، اعم از سهامداران قبلی و جدید قرار میگیرد بنابراین منجر به افزایش سهام شناور آزاد شرکت خواهد شد. قابلتوجه اینکه مطابق با قانون مصوب ۲۹ /۰۵ /۱۳۹۹ مجلس شورایاسلامی، حداقل سهام شناور آزاد جهت استفاده از معافیت مالیاتی موضوع ماده ۱۴۳ قانون مالیاتهای مستقیم، از ۲۰درصد به ۲۵درصد افزایش یافته است.
گزینه پیشفروش: در کنار حالت عادی این نوع افزایش سرمایه بهعنوان یک روش دیگر یا روش خاص، سهامداران بالاتر از ۵درصد ناشر یا صندوقهای بازارگردانی ناشر میتوانند اوراق بهادار خود را از طریق عرضه عمومی در بازار به قیمت جاری بازار بفروشند و وجوه حاصل از آن را در اختیار ناشر قرار دهند. ناشر نیز سهام جدید ناشی از افزایش سرمایه را به قیمت میانگین فروش سهامدار یادشده برای او صادر کند. بدیهی است برای شروع این فرآیند باید مجوز افزایش سرمایه از سازمان بورس و اوراق بهادار اخذ شود و روش انجام کار در مدارک و مستندات افزایش سرمایه توضیح داده شود. مزیت این روش صرفهجویی در زمان تزریق نقدینگی به شرکت است و یکی از ایرادات احتمالی آن شناسایی سود توسط سهامدار و افزایش بهای تمامشده سرمایهگذاریهای سهامدار است. این موضوع برای سهامداران عمده و صندوقهای بازارگردانی میتواند حائزاهمیت نباشد.
عدمنیاز به متعهدپذیرهنویسی: در این نوع از افزایش سرمایه، قیمت بازگشایی سهام پس از جلسه مجمععمومی فوقالعاده یا جلسه هیاتمدیره با موضوع افزایش سرمایه، تغییری نخواهد کرد و عملا قیمت تئوریک پس از بازگشایی نماد با قیمت قبل از این جلسات تفاوت چندانی نخواهد داشت، (به دلیل درصد پایین افزایش سرمایه) از اینرو نیازی به متعهد پذیرهنویسی وجود نخواهد داشت. بهعبارتی در افزایش سرمایه به روش عرضه سهام به قیمت بازار برای فروش سهام قیمت بازار ملاک خواهد بود، لذا چالشهایی همچون تعیین یک قیمت ثابت، وجود متعهد پذیرهنویسی و مدیریت قیمت سهام در طول دوره عرضه عمومی که بهعنوان مثال در روش افزایش سرمایه از محل صرف سهام با سلب حقتقدم ممکن است با آن مواجه شویم، وجود نخواهد داشت.
معایب بالقوه افزایش سرمایه به روش ATM
اندازه عرضه بهواسطه نقدشوندگی سهم محدود میشود. ناشرانی که سهام آنها از نقدشوندگی پایین برخوردار است، نمیتوانند در این برنامهها موفقیت لازم را کسب کنند. علاوهبر آن، ممنوعیتها و محدودیتها، (مثلا ممنوعیت معاملاتی در زمانهایی که نماد بسته است) ممکن است تعداد روزهای معاملاتی برای انتشار سهام را محدود کند. در برنامه افزایش سرمایه به روش عرضه سهام به قیمت بازار (ATM)، سهام به قیمت بازار فروخته میشود، بنابراین قیمت عرضه بستگی به قیمتگذاری بازار دارد و مقدار ثابتی نیست. از سوی دیگر هزینه جذب سرمایه با نوسانات قیمت در بازار نوسان میکند. در بازار نزولی، ناشرانی که با محدودیتهای جدی در زمینه منابع مالی روبهرو هستند، ممکن است مجبور شوند در صورت نبود سایر گزینههای تامین مالی، سهام را در قالب برنامه عرضه عمومی در بازار (ATM) با قیمتهای نازل بفروشند. در این روش افزایش سرمایه، سرعت و میزان جذب سرمایه و تامین منابع مالی به دورههای رشد و نزول بازار، حجم معاملات، میزان سهام شناور، نقدینگی موجود در بازار، نقدشوندگی سهم و زمانبندی شرکت برای عرضه سهام بستگی دارد.
ملاحظات اجرایی
برای اجراییشدن این روش افزایش سرمایه به تغییراتی در قوانین و مقررات فعلی نیاز داریم.
میتوان بررسی کرد با توجه به اینکه پیشنهاد شده درخواستهای افزایش سرمایه در حدود حداکثر ۳درصد ارزش بازار روز شرکت موردپذیرش قرار گیرد، آیا نیازی به برگزاری مجمععمومی فوقالعاده برای تصویب افزایش سرمایه وجود دارد یا خیر و یا راهکارهایی همچون دریافت نامه کتبی از سهامداران بالای ۲۰درصد یا سهامداران عمده و نهادی کفایت میکند. برای اجرای این روش، ناشر موظف است قبل از تصویب قطعی افزایش سرمایه، با اخذ مجوز برنامه فروش سهام خزانه از سازمان بورس (در صورت وجود)، نسبت به فروش سهام خزانه موجود نزد خود اقدام کند. کلیه شرکتهای پذیرفتهشده در بورس تهران یا فرابورس ایران میتوانند از این روش افزایش سرمایه استفاده کنند. حتی برای عرضه اولیه برخی از شرکتها میتوان از این روش استفاده کرد. بر اساس محاسبات تجربی و با توجه به شرایط بازار بهنظر میرسد حالت بهینه این است که شرکتهای پذیرفتهشده، تعداد سهامی، به اندازه ۵۰درصد میانگین حجم معاملات در ۳ماه گذشته ضرب در ۶۰روز را بهعنوان سهام قابلعرضه برای افزایش سرمایه در نظر گیرند، مشروط بر اینکه این تعداد سهام از ۳درصد کل سهام شرکت قبل از افزایش سرمایه بیشتر نشود.
آخرین محاسبات برای تعیین تعداد سهام قابلعرضه برای افزایش سرمایه توسط سازمان بورس و اوراق بهادار انجام گیرد و روزهای نهایی منتهی به تاریخ مجوز سازمان ملاک باشد.
مطابق تبصره ماده ۱۴۳ قانون مالیاتهای مستقیم، در شرکتهای سهامی پذیرفتهشده در بورس / فرابورس، اندوخته صرف سهام، مشمول مالیات مقطوع به نرخ نیمدرصد است. پیشنهاد میشود برای تشویق شرکتهایی که افزایش سرمایه به روش عرضه سهام به قیمت بازار را برای تامین مالی انتخاب میکنند، این مالیات حذف شود.
مطابق با قانون مصوب ۲۹ /۰۵ /۱۳۹۹ مجلس شورای اسلامی، شرکتهای پذیرفتهشده در بورس تهران یا فرابورس ایران و سایر شرکتها که برای افزایش سرمایه از طریق صرفسهام با سلب حقتقدم و عرضه عمومی اقدام کنند، تا ۲۰درصد مبلغ افزایش سرمایه مذکور از سود سال مالی قبل آنها، مشمول مالیات به نرخ صفر میشود. با عنایت به مشابهت فرآیند و محتوای افزایش سرمایه به روش عرضه سهام به قیمت بازار با افزایش سرمایه از طریق صرفسهام با سلب حقتقدم میتوان پیشبینی کرد که امکان استفاده از معافیت مالیاتی یادشده برای این مدل افزایش سرمایه نیز فراهم شود. همچنین میتوان پیشنهاد داد بخشی از هزینههای مربوط به فروش سهم در بازار که بر عهده ناشر خواهد بود (اعم از مالیات و کارمزدها)، برای انجام این نوع افزایش سرمایه حذف شود.
نکته مهم اینکه شرکت باید عواید حاصل از اضافه ارزش سهم فروختهشده را به اندوخته منتقل سازد و توزیع نقدی اندوخته صرف سهام بین صاحبان سهام سابق یا اعطای سـهام جدیـد بـه صـاحبان سـهام سابق یا کاهش سرمایه بعد از افزایش سرمایه به روش عرضه سهام به قیمت بازار، مگر به موجب احکام قضایی، ممنوع شود. افزایش سرمایه به روش عرضه سهام به قیمت بازار، با سلب حقتقدم از سهامداران همراه نیست و عرضه آن به سهامداران فعلی و جدید بهصورت بلوکی نیز مورد تایید و تاکید است. در نهایت اینکه، قیمت عرضه عمومی سهم، قیمتی خواهد بود که پس از اخذ مجوزها و اعلام شروع عرضه سهام بهمنظور افزایش سرمایه، سهم میتواند در بازار معامله شود. قیمت عرضه عمومی نمیتواند کمتر از ارزش اسمی هر سهم باشد و در این صورت عرضه تا افزایش مجددا قیمت متوقف میشود.
سازمان بورس و اوراق بهادار میتواند در صورتی که بازار شرایط و ظرفیت عرضه سهام ناشی از افزایش سرمایه به روش عرضه سهام به قیمت بازار را نداشته باشد یا عرضه سهام با توجه به اندازه شرکت متقاضی بر شرایط کلی بازار تاثیرگذار باشد، با شروع یا ادامه فرآیند مخالفت کند. همچنین دوره عرضه سهام سهماه تقویمی از تاریخ شروع عرضه خواهد بود و با مجوز سازمان بورس و اوراق بهادار قابلیت تمدید خواهد داشت. شرکت میتواند طی سال بهطور متناوب نسبت به استفاده از این روش افزایش سرمایه اقدام کند و در صورتیکه مجوز مجمع برای این نوع افزایش سرمایه لازم باشد، مجوز مربوطه را برای اجرای ۸ مرحله افزایش سرمایه طی دو سال (هر مرحله ۳ ماه) دریافت کند.