مدیریت تحقیق و توسعه بورس تهران بررسی کرد
صفر تا صد مشتریان بورسی در دنیا
با توسعه تکنولوژی‌ها و با پیدایش اینترنت، معاملات در بورس‌های اوراق بهادار آسان‌تر و در دسترس‌تر شد. معاملات از طریق اینترنت به‌طور قابل‌توجهی متفاوت از روش سنتی است. در معاملات برخط، سرمایه‌گذار از طریق اینترنت و بدون نیاز به تماس با کارگزار، اقدام به ارسال سفارش می‌کند. سرمایه‌گذار علاوه بر دریافت اطلاعات معاملاتی و اطلاعات حساب خود، می‌تواند نظارت لحظه‌ای بر قیمت اوراق بهادار داشته باشد. تمام سرمایه‌گذارانی که با نحوه استفاده از کامپیوتر و اینترنت آشنایی داشته و توانایی برطرف کردن مشکلات عادی مربوط به استفاده از کامپیوترهای شخصی را داشته باشند، می‌توانند از معاملات برخط استفاده کنند. علاوه بر روش سنتی و معاملات برخط، برخی از سرمایه‌گذاران (معمولا سرمایه‌گذاران نهادی) که معیارهای تعیین‌شده توسط بورس‌های اوراق بهادار را رعایت می‌کنند، می‌توانند به‌صورت مستقیم یا حمایت‌شده به سیستم معاملات بورس دسترسی داشته باشند. در این میان مدیریت تحقیق و توسعه بورس اوراق بهادار تهران در گزارشی به قلم کامران سلمانی‌قرائی به بررسی معیارهای لازم برای صدور مجوز دسترسی مستقیم به بازار یا دسترسی حمایت‌شده برای مشتریان پرداخته است.
نحوه باز کردن حساب معاملاتی نزد شرکت کارگزاری
هر مشتری برای انجام معاملات در بازارهای سرمایه باید دارای حساب معاملاتی (کد معاملاتی) متعلق به خود باشد. به‌منظور دریافت کد معاملاتی، ابتدا مشتری باید یک شرکت کارگزاری را از بین کارگزاران ثبت‌شده نزد نهاد ناظر انتخاب کند. مشتری باید به وب‌سایت شرکت کارگزاری رفته و برای باز کردن حساب معاملاتی، فرم الکترونیکی مربوط به اطلاعات شخصی را پر کند. قبل از ارسال اطلاعات خود، درباره شرکت کارگزاری که انتخاب کرده است تحقیق کرده و آشنایی کافی با سیاست‌ها و شرایط معاملاتی کارگزاری داشته باشد. سپس مشتری باید موافقت خود با شرایط کارگزاری را اعلام کرده و فرم‌های مورد نیاز برای باز کردن حساب معاملاتی (فرم باز کردن حساب و فرم شناخت مشتری) را پر کند. بنابراین همراه با این فرم‌ها، مدرک شناسایی (همچون کپی کارت شناسایی، پاسپورت و گواهینامه رانندگی) و مدرک سکونت خود را به شرکت کارگزاری ارسال کند.
در این مرحله درخواست مشتری توسط کارگزار مورد بررسی قرار می‌گیرد. در برخی بورس‌ها همچون بورس اوراق بهادار هند، درخواست مشتری توسط کارگزار یا نماینده وی به‌صورت حضوری یا تلفنی مورد بررسی قرار می‌گیرد. فرآیند شناخت مشتری ممکن است چند روز به طول بینجامد. به‌عنوان بخشی از فرآیند شناخت مشتری، مشتری باید پرسش‌نامه‌ای را که شرکت کارگزاری طراحی کرده است پر کند که این پرسش‌نامه حاوی سوالاتی در رابطه با وضعیت حرفه‌ای سرمایه‌گذار، سطح دانش سرمایه‌گذار درباره بازارهای سرمایه، سطح نقدینگی، سطوح قابل‌قبول ریسک و اهداف سرمایه‌گذاری است. در صورت تا‌یید مشتری، شرکت کارگزاری بلافاصله به مشتری اطلاع می‌دهد، اما در صورت رد درخواست مشتری، شرکت کارگزاری ایمیلی با توضیحات واضح برای مشتری ارسال کرده و نواقص موجود را به اطلاع وی می‌رساند. بعد از اتمام فرآیند تا‌یید مشتری، حساب معاملاتی مشتری فعال می‌شود که زمان فعال شدن آن در کشورهای مختلف متفاوت است، به‌طوری که در برخی کشورها ۳ تا ۴ روز و در برخی کشورها چند دقیقه طول می‌کشد. بر این اساس مشتری بعد از دریافت کد معاملاتی از شرکت کارگزاری، بلافاصله می‌تواند اقدام به معامله در بورس کند.
انواع دسترسی مشتریان به بازارهای سرمایه
مشتریان در بازارهای سرمایه می‌توانند سفارش‌های خود را به روش‌های مختلفی به سیستم معاملات بورس ارسال کنند که در این زمینه می‌توان به ارسال سفارش به‌صورت سنتی (از طریق تلفن یا حضوری)، معاملات برخط، دسترسی مستقیم به بازار و دسترسی حمایت‌شده اشاره کرد. سرمایه‌گذار در روش سنتی، سفارش خود را معمولا به‌صورت تلفنی به کارگزار اعلام کرده و کارگزار اقدام به ارسال سفارش وی از طریق سیستم مدیریت سفارش خود به سیستم معاملات بورس می‌کند. در معاملات برخط، مشتریان به‌طور مستقیم با سیستم مدیریت سفارش کارگزار در ارتباط نیستند بلکه از طریق یک وب‌سرور اضافی که به سیستم مدیریت سفارش کارگزار وصل است مرتبط هستند. این وب‌سرور شامل ویژگی‌های امنیتی پیشرفته و کنترل‌ها و فیلترهای مدیریت ریسک اضافی است. در معاملات برخط، سرمایه‌گذار از طریق یک وب‌سرور به سیستم مدیریت سفارش کارگزار وصل است به‌طوری که اطلاعات مربوط به معاملات را از طریق این وب‌سرور دریافت کرده و سفارش خود را به‌صورت اینترنتی و از طریق وب‌سرور به سیستم مدیریت سفارش کارگزار ارسال می‌کند که بعد از اعتبارسنجی خودکار پارامترهای سفارش و تا‌یید سیستمی آن، سفارش مشتری به‌طور خودکار به سیستم معاملات بورس ارسال می‌شود. در این روش نیازی به تماس با کارگزار یا مراجعه حضوری نیست و کارگزار دخالتی در ارسال سفارش مشتری ندارد بلکه تمامی اعتبارسنجی‌ها و ارسال سفارش به‌صورت خودکار انجام می‌شود.
فناوری دسترسی مستقیم به بازار به اتصال سریع اینترنت یا اتصال مستقیم نقطه به نقطه مربوط است که این امر می‌تواند از طریق رابط‌های برنامه‌نویسی کاربردی (API) یا سایر روش‌های ارتباطی انجام شود. اتصال نقطه به نقطه، یک لینک ارتباطی اختصاصی بین دو سیستم یا دو نود شبکه‌ای است. در روش دسترسی مستقیم به بازار، سرمایه‌گذار برای ارسال سفارش نیازی به وب‌سرور ندارد بلکه زیرساخت‌های فنی مشتری به‌طور اختصاصی با سیستم مدیریت سفارش کارگزار وصل بوده و اطلاعات به‌طور مستقیم در اختیار مشتری قرار می‌گیرد. مشتری از طریق زیرساخت‌های فنی خود اقدام به ارسال سفارش به سیستم مدیریت سفارش کارگزار کرده که بعد از اعتبارسنجی خودکار پارامترهای سفارش و تا‌یید سیستمی آن، سفارش به سیستم معاملات بورس ارسال می‌شود.
وجود این چارچوب شبکه‌ای بین زیرساخت‌های فنی مشتری و سیستم مدیریت سفارش کارگزار، به حداقل رساندن تا‌خیر در ارسال سفارش را نتیجه می‌دهد. بنابراین مشتریان با دسترسی مستقیم به بازار می‌توانند از این طریق اقدام به معاملات الگوریتمی و پربسامد در بازار کنند. نوع دیگری از دسترسی به بازار تحت عنوان دسترسی حمایت‌شده نیز وجود دارد که در آن مشتری سفارش خود را به‌طور مستقیم و بدون عبور از سیستم مدیریت سفارش کارگزار، به سیستم معاملات بورس ارسال می‌کند. در این روش مشتری همانند کارگزار عمل می‌کند و سفارش‌های خود را مستقیما به سیستم معاملات بورس ارسال می‌کند. بورس‌های اوراق بهادار برخی کنترل‌ها را برای این نوع سفارش‌ها در نظر می‌گیرند که سفارش‌های ارسال‌شده باید تحت این کنترل‌ها اعتبارسنجی شوند. این سفارش‌ها توسط کارگزار مربوطه به‌صورت لحظه‌ای نظارت شده و مسوولیت ارسال سفارش مشتریان با دسترسی حمایت‌شده بر عهده کارگزار است.
نگاهی به تفاوت‌‌ها
برخلاف دسترسی مستقیم به بازار که مشتری برای ارسال سفارش خود به سیستم معاملات بورس از سیستم مدیریت سفارش کارگزار استفاده می‌کند، در دسترسی حمایت‌شده نیازی به سیستم مدیریت سفارش کارگزار نیست و مشتری به‌طور مستقیم با استفاده از زیرساخت‌های فنی خود، سفارش خود را به سیستم معاملات بورس ارسال می‌کند.
از طرفی در دسترسی مستقیم به بازار، مشتری از پارامترهای مدیریت ریسک قبل از معامله که توسط کارگزار ارائه می‌شود، استفاده می‌کند. اما در دسترسی حمایت‌شده، مشتری از پارامترهای مدیریت ریسک قبل از معامله کارگزار استفاده نمی‌کند بلکه همانند کارگزار، مشمول مدیریت ریسک قبل از معامله ارائه‌شده توسط بورس است.
بر این اساس موارد مطرح شده از جمله تفاوت‌هایی هستند که بین دسترسی مستقیم به بازار و دسترسی حمایت‌شده برای مشتریان وجود دارد.
معاملات برخط (معاملات آنلاین)
قبل از ظهور اینترنت، سرمایه‌گذاران و معامله‌گران سفارش‌های خود را به‌صورت سنتی یعنی از طریق تلفن به کارگزار اعلام می‌کردند. کارگزار نیز برای اجرای سفارش مشتری، مظنه قیمت را از بازارگردان دریافت می‌کرد و سپس در بهترین قیمت ممکن، سفارش مشتری را اجرا می‌کرد. اجرای سفارش در این روش نیاز به زمان بیشتری داشت تا کارگزار بتواند با بازارگردان ارتباط برقرار کرده و مظنه قیمت را دریافت کند. در برخی مواقع که نوسانات قیمت خیلی زیاد بود، حتی اجرای سفارش مشتری با قیمت موردنظر امکان‌پذیر نبود. در نتیجه این ایرادات منجر به کند شدن روند معاملات می‌شد. با توسعه تکنولوژی‌ها و با ظهور اینترنت، معاملات در بورس‌های اوراق بهادار آسان‌تر و در دسترس‌تر شد و سرمایه‌گذاران می‌توانستند سفارش‌های خود را به‌صورت لحظه‌ای به سیستم معاملات ارسال کنند.
معاملات برخط که شامل خرید و فروش اوراق بهادار از طریق پلت‌فرم معاملاتی آنلاین است، یک سازوکار معاملاتی است که شرکت‌های کارگزاری به مشتریان خود ارائه می‌دهند. معاملات برخط به مشتریان این اجازه را می‌دهد تا با استفاده از حساب معاملاتی آنلاین خود، اقدام به خرید و فروش اوراق بهاداری همچون سهام و اوراق بدهی از طریق اینترنت کنند بدون اینکه نیازی به تماس با کارگزار برای انجام این فعالیت معاملاتی باشد. این روش معاملاتی کاملا متفاوت از روش سنتی است. در این روش مشتریان به‌طور لحظه‌ای قیمت اوراق بهادار را مورد نظارت قرار داده و تمام اطلاعات منتشر شده از طرف کارگزار اعم از اطلاعات مربوط به حساب مشتری یا سایر اطلاعات دیگر، در دسترس مشتری قرار می‌گیرد. بنابراین مشتری باید بداند که در این روش معاملاتی، خودش مسوول تصمیمات مربوط به خرید و فروش اوراق بهادار و اجرای سفارش‌ها است.
طبق بررسی‌های به عمل آمده، محدودیتی خاصی برای دسترسی مشتریان به معاملات برخط وجود ندارد و هر مشتری که با نحوه استفاده از کامپیوتر و اینترنت آشنایی داشته باشد و توانایی برطرف کردن مشکلات عادی مربوط به استفاده از کامپیوترهای شخصی را داشته باشد، می‌تواند از معاملات برخط استفاده کند. تمام مشتریان خرد و حرفه‌ای می‌توانند معاملات خود را به روش برخط انجام دهند.
تجربیات جهانی معاملات بر خط
بورس اوراق بهادار هند: کارگزار برای ارائه خدمات معاملات برخط، ملزم به ارائه درخواست به بورس اوراق بهادار مربوطه و دریافت مجوز است. بورس اوراق بهادار باید پذیرش یا رد درخواست کارگزار را طی ۳۰ روز تقویمی از تا‌ریخ درخواست، به کارگزار اعلام کند. با این حال قبل از اینکه کارگزار شروع به ارائه خدمات معاملات برخط کند، بورس اوراق بهادار باید اطمینان حاصل کند که کارگزار حداقل الزامات تعیین‌شده توسط هیات بورس و اوراق بهادار هند (نهاد ناظر بورس‌های هند) را رعایت می‌کند.
بورس اوراق بهادار تا‌یلند: معاملات در بورس اوراق بهادار تا‌یلند در چهار تا‌بلوی معاملاتی مجزا شامل تا‌بلوی اصلی، تا‌بلوی Odd Lot، تا‌بلوی معاملات خارجی و تا‌بلوی Big Lot انجام می‌شود. معاملات برخط در بورس اوراق بهادار تا‌یلند فقط شامل معاملات اوراق بهادار در تا‌بلوی اصلی، تا‌بلوی معاملات odd lot و تا‌بلوی معاملات خارجی می‌شود و سرمایه‌گذاران اجازه معاملات برخط در تا‌بلوی Big Lot را ندارند. کارگزار بعد از دریافت مجوز معاملات برخط از بورس تا‌یلند می‌تواند به مشتریان خود این اجازه را بدهد تا سفارش‌های خود را به‌صورت اینترنتی و از طریق سیستم مدیریت سفارش کارگزار به سیستم معاملات بورس ارسال کنند.
تجربیات جهانی دسترسی مستقیم
بورس اوراق بهادار استرالیا: بورس استرالیا در سال ۱۹۹۷میلادی، فرآیندی تحت عنوان فرآیند سفارش‌گیری خودکار(AOP) که همان دسترسی الکترونیکی مستقیم به بازار است را معرفی کرد که به مشارکت‌کنندگان بازار (کارگزاران) اجازه دسترسی مستقیم به بازار برای مشتریانشان را می‌دهد. برای اینکه سیستم‌های آنلاین کارگزاران به مشتریان اجازه بدهند سفارشی بدون بررسی مجدد توسط کارکنان شرکت کارگزاری به پلت‌فرم معاملاتی بورس وارد شود، گواهینامه فرآیند سفارش‌گیری خودکار مورد نیاز است. براساس قوانین بازار بورس استرالیا، کارگزاران مسوول این هستند که اطمینان حاصل کنند که تمام سفارش‌هایی که از سیستم فرآیند سفارش‌گیری خودکار به بورس استرالیا ارسال می‌شوند به‌طور مناسب اعتبارسنجی شده‌اند و دخالتی در یکپارچگی بازار نمی‌کنند. به‌عبارت دیگر، بورس استرالیا نیاز دارد که کارگزاران، فیلترهای مناسبی را برای شناسایی سفارش‌هایی که ممکن است قوانین معاملاتی را نقض کنند، داشته باشند.
بورس اوراق بهادار هند: کارگزارانی که علاقه‌مند به ارائه تسهیلات دسترسی مستقیم بازار به مشتریان خود هستند باید به بورس اوراق بهادار مربوطه درخواست داده و جزئیات نرم‌افزار و سیستم‌های معاملاتی خود را به بورس ارائه دهند که این سیستم‌ها و نرم‌افزارها باید توسط یک حسابرس امنیتی، مورد تا‌یید قرار گیرد. بورس نیز طی ۳۰ روز تقویمی از تا‌ریخ درخواست، تصمیم خود مبنی بر تا‌یید یا رد این درخواست را اعلام می‌کند. تمام سفارش‌های مشتریان دارای دسترسی مستقیم به بازار (DMA)، باید از طریق سیستم مدیریت سفارش کارگزار به سیستم معاملات بورس ارسال شوند. سرور کارگزارانی که سفارش‌های DMA را به سیستم معاملات بورس ارسال می‌کنند باید در هند واقع باشد.
بورس تا‌یلند: مطابق با قوانین بورس اوراق بهادار تا‌یلند در رابطه با معاملات اوراق بهادار به روش دسترسی مستقیم به بازار، کارگزار می‌تواند به سرمایه‌گذاران نهادی، نهادهای حقوقی با موقعیت مالی باثبات و تجربه کافی و عدم سوء سابقه اجازه معاملات از طریق سیستم دسترسی مستقیم به بازار را بدهد.
تجربیات جهانی دسترسی حمایت‌شده
دسترسی حمایت‌شده در برخی بورس‌های اوراق بهادار همچون بورس لندن و سوئیس برای مشتریان فراهم شده است. مشتریان با به دست آوردن این نوع دسترسی می‌توانند سفارش‌های خود را به‌طور مستقیم و بدون عبور از سیستم مدیریت سفارش کارگزار، به سیستم معاملات بورس ارسال کنند. بنابراین برای جلوگیری از ورود سفارش‌های اشتباه به سیستم معاملات بورس، باید کنترل‌های ریسک مناسب اعمال شوند که در ادامه به بررسی این کنترل‌ها پرداخته شده است.
از جمله معیارهایی که بورس‌های اوراق بهادار برای اعطای دسترسی حمایت‌شده به مشتریان مدنظر قرار می‌دهند می‌توان به آشنایی مشتریان با قوانین بورس، داشتن منابع مالی کافی، داشتن سیستم‌های داخلی مناسب، اعتبار و قابلیت اطمینان مشتری اشاره کرد.
طبقه‌بندی مشتریان در بازارهای سرمایه
مشتریان با توجه به تجربه و دانش خود در زمینه فعالیت‌های سرمایه‌گذاری به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند که می‌توان به مشتریان خرد و حرفه‌ای اشاره کرد. مطابق با قانون اتحادیه اروپا (MiFID)، مشتریان در بازارهای سرمایه به مشتریان خرد، که دارای بالاترین سطوح حمایت از طرف نهاد ناظر بازارهای سرمایه اروپایی هستند، مشتریان حرفه‌ای که حمایت نهاد ناظر بازارهای سرمایه اروپایی از آنها در سطح متوسط است و واسطه‌های واجدشرایط که حداقل سطوح حمایتی را از نهاد ناظر بازارهای سرمایه اروپایی دریافت می‌کنند تقسیم می‌شوند.
تقسیم‌بندی مشتریان طبق قانون MiFID گویای این حقیقت است که مشتریان از سطوح مختلف تجربه و دانش برخوردار هستند و بنابراین سطوح حمایت‌های قانونی برای هر یک از آنها متفاوت خواهد بود. چنین تفاوت‌هایی در حمایت‌های قانونی، دامنه گسترده‌ای از موضوعات از جمله الزامات افشای مشتریان و قواعد اجرای سفارش مشتریان را پوشش می‌دهد. طبقه‌بندی مشتریان در بورس استانبول نشان می‌دهد، مطابق با قوانین جدید بازار سرمایه ترکیه، کارگزار باید مشتریان را در دو دسته مشتریان حرفه‌ای و مشتریان معمولی طبقه‌بندی کرده و به تمام تعهدات خود مطابق با این طبقه‌بندی عمل کند.
طبق قانون، کارگزار موظف به ارائه اطلاعات به مشتریان در رابطه با طبقه و حقوق آنها برای تغییر طبقه براساس قوانین مربوطه است.
مشتریان حرفه‌ای به مشتریانی گفته می‌شود که قادر به اخذ تصمیمات سرمایه‌گذاری برای خود بوده و دارای تجربه، دانش و تخصص برای ارزیابی ریسک‌های سرمایه‌گذاری هستند. موسسات واسطه‌ای، بانک‌ها، شرکت‌های مدیریت سبد، موسسات سرمایه‌گذاری تجمعی، صندوق‌های بازنشستگی، شرکت‌های بیمه، موسسات تا‌مین مالی وام رهنی، شرکت‌های مدیریت دارایی و صندوق‌های مشاغل و بازنشستگی خارجی معادل آنها، موسسات و نهادهای عمومی، بانک مرکزی ترکیه، بانک جهانی و مواردی از این قبیل را می‌توان به‌عنوان مشتری حرفه‌ای تلقی کرد.
از طرفی مشتریانی که حرفه‌ای محسوب نمی‌شوند، به‌عنوان مشتریان معمولی شناخته می‌شوند. کارگزار به‌منظور ارزیابی مناسب بودن ابزارها و خدمات ارائه شده توسط آنها یا درخواست‌شده توسط مشتری، و ارزیابی اینکه آیا مشتریان دارای دانش و تخصص کافی برای درک ریسک‌های ابزارها یا خدمات هستند یا نه، باید از مشتریان معمولی یک تست مناسب‌بودن یا انطباق به عمل بیاورند. در صورتی که تست انجام‌شده نشان دهد که یک ابزار یا خدمت خاص برای مشتری مناسب نیست، کارگزار باید به‌صورت کتبی به مشتری هشدار دهد. با وجود هشدار کارگزار، در صورتی که مشتری درخواست خرید آن ابزار یا خدمت را بدهد، کارگزار تصمیم خواهد گرفت که درخواست مشتری را بپذیرید یا رد کند.
طبق قانون MiFID، مشتریان حرفه‌ای در معاملات خود از اهرم بالاتری نسبت به مشتریان خرد استفاده می‌کنند به‌طوری‌که درصد وجه‌تضمین مشتریان حرفه‌ای تقریبا ۱۵ تا ۲۵ برابر کمتر از مشتریان خرد است. در حالی که مشتریان خرد هنگام استفاده از اهرم مالی در معاملات خود محدود می‌شوند اما آنها تحت حمایت‌های مشخص‌شده از طرف نهاد بازارها و اوراق بهادار اروپا قرار می‌گیرند که از آن جمله می‌توان به پوشش توسط صندوق جبران خسارت سرمایه‌گذار، مراجعه به خدمات دادرس مالی و حمایت در صورت توازن منفی اشاره کرد. لازم به ذکر است که از لحاظ پرداخت هزینه‌ها و کمیسیون‌ها، هیچ‌گونه تفاوتی بین مشتریان خرد و حرفه‌ای وجود ندارد.
