یکی از الگوهای ثابتی که چه در دوره‌های صعودی و چه در زمان افت قیمت‌ها گریبانگیر بازار سهام می‌شود، رفتار گروهی سرمایه‌گذاران بدون توجه به مولفه‌های اثرگذار است. الگویی که البته در بیشتر بازارهای نوظهور و در حال توسعه دیده می‌شود. این خطای رفتاری سبب فاصله‌گرفتن قیمت‌ها از ارزش بنیادی آنها شده و بسته به شرایط بازار، تشکیل حباب یا فرارسرمایه را به دنبال دارد. بررسی‌های «دنیای‌اقتصاد» از رفتار بورس‌بازان در هفت سال گذشته نشان می‌دهد در بازه‌هایی که شاخص کل بورس تهران رشد یا افت پرشتابی را تجربه کرده، شاهد رفتار توده‌ای معامله‌گران بوده‌ایم به‌طوری که در دوره‌های صعودی شاخص سهام، اکثر صنایع بورسی در مسیر رشد شاخص قرار گرفته و در دوره‌های کاهشی عکس این وضعیت را مشاهده می‌کنیم.

شواهد رفتار گروهی در بورس تهران

بررسی‌های «دنیای‌اقتصاد» از روند شاخص کل سهام از سال‌ ۹۲ تاکنون نشان می‌دهد بورس تهران پس از هر رشد پرشتابی، شاهد دوره‌ای کاهشی بوده است. اما نکته قابل‌توجه، تایید رفتار گروهی سهامداران در هر دو دوره صعود و سقوط شاخص سهام بوده است. این رفتار با رشد حداکثر سهام بورسی در دوره‌های صعودی و عکس این وضعیت در دوره‌های کاهشی بازار قابل‌اثبات است. به‌طور کل از ابتدای سال ۹۲ تاکنون ۹ دوره صعود پرشتاب و ۹ دوره نزول پرمقدار ثبت شده که در تمام این دوره‌ها رفتار توده‌وار به وضوح قابل‌مشاهده است.

سال ۹۲ و توافق موقت ژنو: در بازه زمانی ۱۸ شهریورماه تا ۲۷ مهرماه سال ۹۲، یعنی درست زمانی که توافق موقت ژنو روی برنامه هسته‌ای ایران در دستور کار قرار داشت، شاخص کل بورس تهران شاهد جهش ۴۵/ ۳۰درصدی بود. در این دوره بیش از ۸۳ درصد صنایع بورسی در مسیر رشد قرار گرفتند. پس از آن اما در ۱۵دی ماه ۹۲ شاهد قرار گرفتن شاخص سهام در مسیر نزولی بودیم. شرایطی که تا ۷ بهمن ماه این سال ادامه پیدا کرد و اصلاحی حدود ۱۰ درصدی در کارنامه این بازار ثبت شد. در این دوره نیز غلبه رفتار گروهی در میان سهامداران سبب شد تا حدود ۸۳درصد از صنایع بورسی با افت شاخص خود مواجه شوند.

سه دوره خوش‌بینانه با مذاکرات هسته‌ای: بورس تهران در سال‌های ۹۳ تا ۹۴ تحت‌تاثیر مذاکرات هسته‌ای ایران نوسانات زیادی را تجربه کرد. در اولین دوره ۱۹ مهرماه سال ۹۳ تا ۲۰ آبان ماه این سال، رشدی ۷ درصدی در کارنامه این بازار ثبت شد. اواخر سال ۹۳ تا اواسط فروردین ماه ۹۴ نیز شاخص کل بورس تهران رشدی ۱۴ درصدی را تجربه کرد. دوره سوم رشد بورس با خوش‌بینی به مذاکرات هسته‌ای اما رشد حدود ۷ درصدی شاخص سهام در بازه ۱۰ تیر ۹۴ تا ۲۲ تیرماه این سال بود. در تمامی این دوره‌ها نیز شاهد حرکت توده‌ای معامله‌گران و رشد غریب‌به‌اتفاق صنایع بورسی بودیم. پس از هر سه دوره افزایشی شاخص سهام اما فضایی اصلاحی بر بازار حاکم شد. در این دوره‌های کاهشی نیز غلبه رفتار گروهی بر تحلیل و عقلانیت سبب شد تا بیش از ۸۰ درصد صنایع بورسی در مسیر افت شاخص قرار گیرند.

برجام و رشد شاخص: برنامه جامع اقدام مشترک تحت‌عنوان برجام در اواخر تیرماه ۹۴ منعقد شد. با اجرایی شدن برجام در مهرماه سال ۹۴ اما شاخص سهام در مسیر صعودی قرار گرفت و افزایش حدود ۳۳درصدی را تجربه کرد. در این بازه زمانی، ۹۲ درصد از صنایع بورسی در مدار رشد قرار گرفتند. پس از فروکش هیجانات مثبت اما در اواسط فروردین ۹۵ تا اواخر خردادماه این سال، کاهش ۱۱‌درصدی بر نماگر بورس تهران تحمیل شد. در این دوره نیز شاهد کاهش حداکثر صنایع بورسی (۷۴ درصد) بودیم.

نوسان دلاری شاخص سهام: در ۱۱ شهریور سال‌ ۹۷ اما رشد نرخ دلار از محدوده ۱۱ هزار تومان به کانال ۱۸ هزار تومانی، در کنار برخی عوامل بنیادی سبب شد تا شاخص سهام بار دیگر در مسیر صعودی قرار گیرد. رفته‌رفته اما این رشد، شکلی هیجانی به خود گرفت و با دنباله‌روی سهامداران از موج‌های مثبت، این رشد تمامی سهام و صنایع بورسی را در ‌بر‌گرفت. شرایطی که به رشد ۴۶درصدی نماگر اصلی بازار سهام انجامید و ۱۰۰ درصد صنایع بورسی را منتفع کرد. در دهمین روز مهرماه این سال به دنبال کاهش یکباره نرخ دلار به محدوده ۱۳ هزار تومان اما این نماگر در مسیر کاهشی قرار گرفت. این روند تا ۲۸ بهمن‌ماه به درازا کشید و شاخص سهام حتی به فاز خرسی فرو رفت و افت بیش از ۲۰ درصدی را ثبت کرد.

در این بازه زمانی بار دیگر سهامدارانی که پیش از این بدون تحلیل وارد گردونه معاملات شده بودند، با هراس از ریزش بیشتر قیمت‌ها سراسیمه در نقش فروشنده ظاهر شدند تا بیش از ۸۴ درصد از گروه‌های بورسی شاهد کاهش قیمت سهام زیرمجموعه خود باشند.

رفتارهای گروهی بدون توقف از اواخر سال ۹۸ تاکنون: هجوم نقدینگی سرگردان به بازار سهام از اواخر سال ۹۸ شکلی جدی به خود گرفت و ارزش دادوستد روزانه سهام که پیش‌تر به زحمت سطوح ۵۰۰ میلیارد تومانی را تجربه می‌کرد، حتی به ۳۰‌هزار میلیارد تومان نیز در سال ۹۹ رسید. در این بازه زمانی دوره‌های صعودی طولانی‌‌مدت در بازار سهام ثبت شد و نماگر سهام نیز رشدهای سه رقمی را تجربه می‌کرد. نکته قابل‌توجه اما رشد ۱۰۰درصدی صنایع بورسی در این دوره‌های صعودی بود. هر چند در برهه‌هایی نیز شاهد اصلاح قیمت سهام بودیم که البته در این زمان نیز رفتار گروهی البته در مسیر عکس قابل مشاهده بود.  کم‌عمق بودن بازار سهام، سهام شناور پایین شرکت‌های سهامی، بی‌توجهی مقام ناظر به لزوم انجام عرضه‌های اولیه بزرگ و جذاب، قوانین دست و پاگیر خودساخته‌ای همچون دامنه نوسان و حجم مبنا، کمبود سواد مالی میان صاحبان نقدینگی حاضر در گردونه معاملات سهام، تلاش برای کسب سود حداکثری در کوتاه‌ترین زمان ممکن به سبب بالا بودن تب تورمی در کشور و غلبه ریسک‌های سیستماتیک بر عوامل غیرسیستماتیک همگی از دلایل عمده این خطای رفتاری در میان سرمایه‌گذاران است.