زیر پوست افت ۱۴ هزار و ۸۰۵ واحدی شاخص بورس چه می‌گذرد؟
هراس نفتی در بازار سهام
ویژگی جالب توجه معاملات دیروز این بود که شاخص کل شدت هراس در فضای عمومی را نشان نداد، چرا که تراکم معامله‌گران در صف‌های فروش سه‌چهارم از سهام شرکت‌ها، به‌دلیل اعمال محدودیت‌های جدید در حجم مبنا و پا پس کشیدن خریداران برخلاف موج‌های نزولی قبل، افت متناسب قیمت‌های پایانی را در پی نداشت. امری که همزمان به کاهش ارزش معاملات خرد بورس به پایین‌ترین سطح دوماهه انجامید.بورس تهران پس از پشت سر گذاشتن یک روز تعطیل با تاثیرپذیری از بزرگ‌ترین سقوط قیمت جهانی نفت در 30 سال اخیر و آشفتگی بازارهای سهام در کل دنیا، روز سختی را پشت سر گذاشت. تشکیل صف‌های فروش در اکثر نمادهای کامودیتی‌محور در پی ریزش قیمت‌های جهانی باعث شد تا نماد شرکت‌های بزرگی چون «فولاد»، «فملی»، «کگل» و «شتران» در صدر فهرست نمادهای موثر بر شاخص کل قرار بگیرند و شاخص صنایع بزرگی چون فلزات اساسی، کانه فلزی و فرآورده‌های نفتی به ترتیب ریزش 4 درصد، 1/ 3 درصد و 3/ 3 درصدی را به ثبت برسانند. این اتفاق درحالی رخ داد که در گروه شیمیایی با بیشترین سهم از ارزش بورس تهران به‌دلیل عدم رغبت خریداران، شاهد تداوم صف‌های فروش و تغییر نامحسوس قیمت‌های پایانی بودیم که باعث ریزش 5/ 1 درصدی شاخص این صنعت شد. امری که بیانگر واقعیت معاملات روزانه نبود و یکی از عوامل اصلی عدم ریزش هرچه بیشتر شاخص کل شد.
شاخص نشان‌دهنده حجم عرضه‌ها نبود
بازار سهام دوشنبه سیاهی را طی روز گذشته پشت سر گذاشت. اگرچه ریزش مقداری و درصدی شاخص کل با رکوردهای تاریخی خود فاصله زیادی نشان می‌دهد اما شاخص کل به هیچ وجه نشان‌دهنده حجم عرضه‌ها و فشار فروش حاکم در بازار سهام نبود. یکی از مهم‌ترین دلایل بروز چنین پدیده‌ای، تاثیر حجم مبنا در عدم تغییر پرقدرت قیمت‌های پایانی در بسیاری از سهم‌های بورسی بود. حجم سنگین عرضه‌ها در صف‌های فروش به نحوی بود که میل به خرید تا برقراری نوعی تعادل نسبی در بستر بازار سهام به کمترین سطح ممکن رسید. آمار ارزش معاملات خرد در بورس تهران و به‌طور کلی در بازار سهام نیز موید گارد محافظه‌کاری سرمایه‌گذاران در مواجهه با شرایطی است که نگرانی عامل اصلی تعیین‌کننده در خرید و فروش‌های روزانه است. در همین راستا حضور بیش از 300 نماد در بازار سهام با وضعیت صف فروش و فاصله قیمت پایانی و آخرین قیمت بیش از 2 درصد نشان می‌دهد که به‌رغم حضور پر تراکم فروشندگان در پایین‌ترین قیمت‌های مجاز روزانه، عدم تمایل به خرید در این قیمت‌ها منجر به عدم ثبت قیمت‌های پایانی در محدوده منفی کامل شد که تاثیر محسوسی بر عدم ریزش هرچه بیشتر شاخص کل بورس و شاخص فرابورس داشت. امری که از سوی دیگر نشان‌دهنده انتظار فعالان بورسی بر ریزش هرچه بیشتر قیمت‌ها در روزهای آینده است. موضوعی که از چشم‌انداز تیره و تار جهانی اقتصاد در پی شوک نفتی و تحولات بازارهای مالی در سرتاسر دنیا خط می‌گیرد.
بزرگ‌ترین افت نفت در 30 سال
قیمت نفت خام آمریکا (WTI) در شروع معاملات روز دوشنبه ضمن سقوط 30 درصدی به سطح 27 دلاری تنزل کرد و به این ترتیب، بزرگ‌ترین افت روزانه را از سال 1991 به ثبت رساند. هرچند پس از این واکنش هیجانی شاهد بازگشت قیمت نفت تا مرز 35 دلار نیز بودیم اما تداوم فشار فروش و افت تا مرز 27 دلاری نشان داد که این ترس پشتوانه قدرتمندی دارد. لازم به ذکر است که در زمان نگارش این گزارش، قیمت نفت WTI با ثبت رشد 18 درصدی از کف روزانه و عبور از مرز 32 دلار (ریزش 6/ 21 درصد) همراه بوده است.
دلیل اصلی بروز چنین پدیده‌ای، عدم توافق روسیه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اعضای اوپک بر سر کاهش تولید 5/ 1 میلیون بشکه‌ای نفت در روز بود که به شکست مذاکرات اوپک انجامید. عربستان نیز در واکنش به تصمیم روسیه اعلام کرد که آمادگی تولید با تمام ظرفیت خود در این بازار را دارد و علاوه بر این وعده داد که حاضر است برای مشتریان آسیایی خود تخفیف 4تا 6 دلاری فروش نفت را قائل شود، مشتریان آمریکایی از تخفیف 7 دلاری بهره‌مند خواهند بود و اروپایی‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مشتریان نفت روسیه از تخفیف 6تا8 دلاری نفت عربستان برخوردار خواهند شد و این تخفیف در برخی از گریدها به بیش از 10 دلار خواهد رسید. برآیند این اتفاقات نشان می‌دهد که عربستان و روسیه به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فعلی اوپک جنگ نفتی خود را به شکل سفت و سختی آغاز کرده‌اند. موضوعی که یادآور جنگ‌های قبلی نفتی و سقوط قیمت‌های جهانی نفت تحت تاثیر این رویداد است. در همین راستا بانک سرمایه‌گذاری گلدمن ساکس آمریکا روز دوشنبه در گزارشی اعلام کرد که با توجه به مختصات فعلی انتظار کاهش بیشتر قیمت نفت تا مرز 20 دلار را دارد. هرچند قیمت جهانی نفت هنوز از کف سال‌های اخیر خود در مرز 26 دلار در فوریه سال 2016 عبور نکرده است اما نگرانی‌های ایجاد شده در پازل نفتی بزرگان احتمال بروز چنین اتفاقی را دور از ذهن نمی‌نماید. امری که می‌تواند باعث بروز تکانه‌های شدید در قیمت سایر کامودیتی‌ها شود و بنابراین طبیعی است که بازار سهام داخلی با رصد لحظه‌ای این رویدادها مراقب این تحولات باشد. در نهایت ذکر این نکته ضروری است که با توجه به هزینه استخراج نفت در کشورهای روسیه و آمریکا، ریزش قیمت‌های جهانی تا این سطوح می‌تواند طرف عرضه نفت را نیز به شدت محدود کند و از این منظر اگر رکود فراگیر و خاموش شدن موتور اقتصاد جهانی مطرح نباشد، قیمت تعادلی نفت می‌تواند حرکت رو به رشدی را در میان مدت تجربه کند.
رد پای رکود در بازارهای جهانی
هرچند سقوط بی‌محابای قیمت جهانی نفت سایر تحولات بازارهای جهانی را تحت‌الشعاع قرار داده است اما در پس این رویداد تغییر نگاه سرمایه‌گذاران در بازارهای بین‌المللی ریسک بروز رکود فراگیر در ابعاد کلان اقتصاد جهانی را به بالاترین سطح خود رسانده‌است. امری که در کاهش فراگیر شاخص سهام بورس‌های بین‌المللی نیز مشهود بود. اما یکی از مهم‌ترین اتفاق‌های چند روز اخیر در بازارهای مالی دنیا که علائم بروز رکود جهانی را بیش از پیش نشان می‌دهد، سقوط نرخ بهره 10 ساله آمریکا به زیر یک درصد (پایین‌ترین سطح تاریخی) بود. فدرال رزرو در راستای اعمال سیاست‌های پولی انبساطی برای احیای بازارهای مالی و رونق بازارها، روز دوشنبه هفته گذشته با برگزاری نشستی اضطراری اقدام به کاهش سریع 5/ 0 درصدی نرخ بهره و رساندن این متغیر بسیار حساس از سقف 75/ 1 درصد به بازه یک تا 25/ 1 درصد کرد. امری که به‌رغم ظاهر محرک برای بازارها، حاکی از نوعی ترس در میان سیاست‌گذاران کلان آمریکایی بود. موضوعی که فعالان اقتصادی به طرز محسوسی به آن واکنش نشان دادند و با هجوم به سمت سرمایه‌گذاری‌های امن نظیر طلا و اوراق بدهی منجر به افزایش قیمت آنها شدند. کاهش نرخ بهره یکساله به مرز یک درصد از یک سو به کاهش نرخ بهره اوراق بدهی فدرال رزرو در تمام بازپرداخت‌های خود از سه ماهه تا 30 ساله منجر شد و از سوی دیگر ترس از رکود فراگیر در اقتصاد جهانی، سرمایه‌گذاران را به سمت دارایی‌هایی با سود و ریسک حداقلی رهنمون ساخت. افزایش قیمت خرید و فروش اوراق بدهی به‌دلیل ساختار این اوراق با بازپرداخت در سررسید در قیمت اسمی، منجر به کاهش فاصله بین قیمت اسمی و قیمت خرید (نرخ بهره واقعی) آنها شد. این تحولات بسیار سریع و در عین حال نگران‌کننده بود. به‌طور مشخص روز گذشته شاهد کاهش بیش از 28 درصدی نرخ بهره اوراق بدهی 30 ساله، کاهش 38 درصدی نرخ بهره اوراق 10 ساله، 39 درصدی نرخ بهره اوراق 5 ساله و 43 درصدی نرخ بهره اوراق بدهی 2 ساله بودیم. کاهش 28 درصدی نرخ بهره اوراق دولتی 30 ساله آمریکا از مرز 21/ 1 درصد به مرز 866/ 0 درصد نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاران تا چه میزان از بروز ریسک رکود فراگیر جهانی مضطرب هستند. این در حالی است که تا این لحظه اوراق 10 ساله، پنج ساله و دوساله به ترتیب نرخ بازدهی 43/ 0 درصد، 339/ 0 درصد و 269/ 0 درصدی را دارند. بسیاری از کارشناسان بر این باورند که این نوع واکنش بی‌سابقه، به نوعی تایید‌کننده انتظارات احتمالی فعالان اقتصادی از کاهش مجدد و قریب‌الوقوع نرخ بهره آمریکا از مرز 25/ 1 درصد به زیر 5/ 0 درصد است. امری که با توجه به اعمال سیاست‌های وسیع مالی فدرال رزرو در تزریق پول به بازار ریپو (repo) طی 6 ماه اخیر می‌تواند ابزارهای پولی و مالی و پتانسیل تاثیرگذاری این نهاد را به حداقل ممکن برساند. این اتفاق درحالی رخ می‌دهد که بانک‌های مرکزی اروپا مدت‌هاست با نرخ‌های بهره منفی دست و پنجه نرم می‌کنند.
خروش موج‌های فروش
در جریان داد و ستدهای روز گذشته، از 308 نماد فعال بورسی، تنها 18 نماد قیمت پایانی مثبت داشتند و 289 نماد قیمت پایانی منفی را به ثبت رساندند که حاکی از گستردگی فشار فروش بود. این اتفاق درحالی رخ داد که بسیاری از نمادهای بورسی به‌دلیل آشفتگی حاکم بر جریان بازار و بدون اثرپذیری ویژه از تحولات بازارهای جهانی به‌دلیل قرار گرفتن در موج منفی فروش‌های روزانه به صف فروش کشیده شدند. چنین رفتاری در بازارهایی با سلطه ترس عمومی یک واکنش همیشگی به شمار می‌رود و تا کاهش نسبی التهابات می‌تواند ادامه داشته باشد.
یکی دیگر از اتفاقاتی که در جریان خرید و فروش‌های روز گذشته در بازار سهام شکل گرفت، واکنش شدید سهام شرکت‌های مرتبط با قیمت‌های جهانی فلزات اساسی بود. اگرچه قیمت جهانی نفت در نخستین دقایق روز دوشنبه با سقوط 30 درصدی بزرگ‌ترین افت روزانه خود از سال 1991 تاکنون را تجربه کرد و بسیاری از کارشناسان معتقدند که مسیر پرشتاب نزولی قیمت جهانی نفت می‌تواند سرآغاز افت قیمتی سایر کامودیتی‌ها نظیر مشتقات نفتی، فلزات اساسی و حتی مواد غذایی باشد اما با گذشت چند ساعت از شروع دادوستدهای مربوط به فلزات اساسی نظیر فولاد، مس، آلومینیوم و روی؛ واکنش‌ها به سقوط قیمت جهانی نفت بسیار کنترل شده‌تر و آرام‌تر بود به نحوی که تا لحظه نگارش این گزارش، قیمت این فلزات نهایتا تا مرز 5 درصد افت را به ثبت رسانده‌اند و از کف‌های روزانه خود فاصله گرفته‌اند. اما فشار تقاضا در سهام کامودیتی محور می‌تواند ناشی از تیره‌وتار شدن چشم‌انداز قیمت جهانی این محصولات و انعکاس مستقیم این رویداد بر سودآوری سال آینده شرکت‌های مرتبط باشد که تاحدی واکنش سرمایه‌گذاران را توجیه‌پذیر می‌کند. اما در نقطه مقابل برخی از صنایع بورسی نیز هستند که قرابت زیادی با بازارهای جهانی نداشته و بروز ریسک‌های بزرگ در این بازارها نمی‌تواند اثر معناداری بر مختصات ارزندگی این سهم‌ها داشته باشد. در چنین شرایطی تشکیل صف‌های فروش در این موارد را می‌توان به بروز رفتار گروهی و موج‌های فراگیر فروش نسبت داد که با آرام‌تر شدن اوضاع انتظار می‌رود تخصیص سرمایه‌های آزاد شده به نحو مطلوب‌تری صورت پذیرد.
مازاد دو سویه نیروهای بازار
ارزش معاملات خرد بورس تهران با حذف بلوک و اوراق بدهی در روز دوشنبه رقم 2568 میلیارد تومانی را نشان می‌داد که پایین‌ترین سطح از تاریخ 22 دی‌ماه تاکنون است. از سوی دیگر ارزش معاملات فرابورس و بازارهای پایه نیز به عدد 1461 میلیارد تومان رسید. بنابراین در مجموع شاهد ثبت خرید و فروش در بازار سهام در محدوده 4 هزار میلیارد تومانی بودیم که فاصله بسیار زیادی با میانگین ماه‌های اخیر دارد. همان‌طور که در قسمت‌های قبلی گزارش اشاره شد، قفل شدن سهم‌ها در صف‌های فروش دلیل اصلی بروز چنین پدیده‌ای به شمار می‌آید. ارزش صف‌های فروش در بورس تهران در ساعت 12:30 و در 260 نماد بورسی به رقم معنادار 2643 میلیارد تومان رسید. در همین راستا تعداد صف‌های فروش در کل بازار به 456 نماد رسید که ارزش 3909 میلیارد تومانی را نشانه رفت. در نقطه مقابل تشکیل صف خرید در 15 نماد بورسی به ارزش 709 میلیارد تومان در پایان جلسه معاملاتی روز دوشنبه به وقوع پیوست که 610 میلیارد تومان از این ارزش به دو نماد تازه وارد «قرن» و «تملت» اختصاص یافت.
