در یک پژوهش بررسی شد
الگوی جهانی حمایت از بورس‌بازان
گاهی فعالیت گردانندگان بازار سرمایه منافع سرمایه‌گذاران را به خطر می‌اندازد. زیانی که درنتیجه ورشکستگی یا کلاهبرداری شرکت‌ها به سرمایه‌گذاران تحمیل می‌شود، معمولا از طریق راه‌حل‌های سنتی تحت قوانین کیفری به‌طور کامل جبران نمی‌شود. در این موارد مالکیت سرمایه‌گذاران نقض شده و اعتماد آنها به بازار سرمایه به‌شدت کاهش می‌یابد. تلاش برای کنترل فعالیت‌هایی که به‌طور بالقوه یا بالفعل منافع قانونی سرمایه‌گذاران را به خطر می‌اندازند، منجر به راه‌اندازی صندوق‌های حمایت از سرمایه‌گذاران شده است. درواقع هدف اصلی راه‌اندازی صندوق‌های حمایت از سرمایه‌گذاران، جبران خسارات وارده بر سرمایه‌گذاران در پی ورشکستگی یک عضو معاملاتی است. نقش حمایتی فراهم‌شده توسط این صندوق‌ها در برابر ورشکستگی اعضای معاملاتی، اهمیت زیادی در جلب اعتماد سرمایه‌گذاران دارد و از این‌رو اکثر بورس‌های معتبر جهانی اقدام به تاسیس صندوق‌های مذکور کرده‌اند، به‌طوری‌که از تاسیس اولین صندوق‌های حمایت از سرمایه‌گذاران حدود نیم‌قرن می‌گذرد. بر این اساس انواع دیگری از صندوق‌ها با عنوان صندوق تضمین تسویه یا صندوق نکول وجود دارند که نباید با صندوق حمایت اشتباه گرفته شوند؛ چراکه هدف از صندوق تضمین تسویه حفظ انسجام مالی در بازار اوراق بهادار است. به‌عبارت‌دیگر برای اطمینان از اینکه اعضای اتاق پایاپای که اقدام به فروش اوراق بهادار کرده‌اند، اوراق مذکور را تحویل دهند و اعضایی که اقدام به خرید کرده‌اند، ارزش معامله را بپردازند، صندوق تضمین تسویه تاسیس شده است. اما همان‌طور که گفته شد، هدف از صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران، جبران خسارت وارده به سرمایه‌گذاران در پی ورشکستگی کارگزاران است و نه روان کردن تراکنش‌های روزانه میان اعضای اتاق پایاپای.
فلسفه وجودی و سازوکار صندوق‌های حمایت از سرمایه‌گذاران
ازآنجا که کارگزاران، اعضای معاملاتی بورس‌های اوراق بهادار هستند و سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه تنها از طریق اعضای معاملاتی امکان‌پذیر است، سرمایه‌گذاران ناگزیرند سرمایه‌گذاری خود در بورس را از طریق این نهادها انجام دهند. درنتیجه این نهادها در راستای انجام نقش واسطه‌ای خود، دارایی‌های مشتریان را نیز نگهداری می‌کنند. ازاین‌رو یکی از دغدغه‌های سرمایه‌گذاران، دسترسی به دارایی‌های خود نزد عضو معاملاتی در مواردی که عضو معاملاتی ورشکسته شود یا توانایی بازگرداندن دارایی‌های مشتریانشان را نداشته باشد، است. برای رفع این نگرانی، در کشور‌های مختلف صندوق‌هایی برای حمایت از سرمایه‌گذاران ایجاد شده است تا این اطمینان حاصل شود درصورتی‌که دارایی‌های سرمایه‌گذاران در پی ورشکستگی یک عضو معاملاتی، از دست برود یا غیرقابل‌دسترس باشد، خسارت وارده بر سرمایه‌گذار با استفاده از منابع این صندوق جبران شود و سرمایه‌گذار تا حد ممکن مجبور نباشد برای دسترسی به دارایی‌های خود به سازوکارهای حقوقی و قضایی متوسل شود. صندوق‌های حمایت از سرمایه‌گذاران دارای پیشینه‌ای قدیمی هستند به‌گونه‌ای که از تاسیس برخی از آنها نزدیک به نیم‌قرن می‌گذرد.
بورس‌ها در اکثر کشورها متولی ایجاد یک صندوق با عنوان صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران شده‌اند. اعضای صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران همان اعضای معاملاتی بورس هستند و عضویت آنها در صندوق اجباری است. وظیفه اصلی این صندوق جبران خسارت وارده به سرمایه‌گذاران در مواردی است که دارایی‌های آنها در پی ورشکستگی یا عدم توانایی بازپرداخت کارگزاران غیرقابل دسترس شده است. در این موارد صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران، یک بازه زمانی را تعیین می‌کند که سرمایه‌گذاران و مشتریان عضو معاملاتی ورشکسته باید اسناد مربوط به دارایی‌های خود را برای صندوق ارسال کنند. سپس صندوق اسناد مشتریان را که نشان‌دهنده مالکیت آنها است بررسی کرده و درصورتی‌که ادعای خسارت آنها واجد شرایط باشد تا سقف معینی خسارات وارده را جبران می‌کند. منابع این صندوق‌ها به‌وسیله حق عضویت سالانه اعضای آن تامین می‌شود؛ به این صورت که هر کدام از اعضا طبق رویه‌ای که بورس تعیین می‌کند، موظف به پرداخت حق عضویت هستند. معمولا بخشی از حق عضویت ثابت است و همه کارگزاران صرف‌نظر از اندازه و میزان فعالیت بنگاه خود موظف به پرداخت این بخش هستند. علاوه بر آن بخشی از حق عضویت نیز به نسبت درآمد عملیاتی کارگزار و میزان دارایی‌های واجد شرایط مشتریان نزد آنها تعیین می‌شود. بر این اساس کارگزارانی که درآمد عملیاتی بالاتری دارند و دارایی‌های مشتریان نزد آنها بیشتر است، موظف‌اند حق عضویت بیشتری بپردازند. البته در برخی از کشورها بورس نیز در تامین منابع صندوق مشارکت دارد.
اهداف صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران
به‌طور کلی صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران به‌منظور جبران خسارت مالی سرمایه‌گذاران ناشی از موارد زیر تاسیس می‌شود:
۱. عدم توانایی در پرداخت دیون، ورشکستگی یا قصور یک عضو معاملاتی بورس.
۲. اختلاس انجام‌‌شده از سوی یک عضو معاملاتی یا مدیران، کارمندان یا نمایندگان آن در زمینه اوراق بهادار، پول یا هر دارایی سپرده شده یا پرداخت شده به این بنگاه.
دریافت پوشش از صندوق مستلزم این است که فرد در اوراق بهادار پذیرفته‌شده در بورس سرمایه‌گذاری کرده باشد و متحمل زیان شده باشد. منظور از سرمایه‌گذار هر شخصی است که دارای مالکیت در هرکدام از اوراق بهادار قابل معامله در بورس از جمله سهام، اوراق قرضه، آتی، اختیار معامله و دیگر مشتقات است. عضو معاملاتی نیز یک شرکت عضو بورس اوراق بهادار است که مجوز معامله اوراق بهادار در بورس دارد.نکته حائز اهمیت این است که هدف اصلی حمایت ایجاد شده توسط صندوق‌های حمایت، موارد ورشکستگی اعضای معاملاتی است و مواردی همچون کاهش ارزش سرمایه‌گذاری به دلیل ارائه اطلاعات غلط یا گمراه‌کننده یا اطلاعات مهمی که به اطلاع سرمایه‌گذار نرسیده است، مشاوره سرمایه‌گذاری ضعیف و ورشکستگی یا نکول شرکت یا سازمان ناشر اوراق بهادار خریداری‌شده از سوی سرمایه‌گذار، تحت پوشش صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران قرار ندارند.
جایگاه صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران در نظام مالی کشور
به‌طور معمول صندوق‌های حمایت از سرمایه‌گذاران، از سوی بورس‌های اوراق بهادار راه‌اندازی می‌شوند و قوانین مربوط به جمع‌آوری منابع صندوق، رویه حمایت از سرمایه‌گذاران و محدودیت‌های مربوط به حداکثر پوشش از سرمایه‌گذاران نیز بر اساس مقررات مصوب بورس‌ها تعیین می‌شود. صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران به لحاظ حقوقی و سازمانی نیز یک نهاد غیرانتفاعی و مستقل است. با این حال در برخی از کشورها، این صندوق‌ها توسط وزارت اقتصاد راه‌اندازی شده و حتی تعیین رئیس هیات‌مدیره نیز توسط وزارت مذکور انجام می‌شود. در این حالت نیز اگرچه صندوق موظف به ارائه گزارش‌هایی به وزارت اقتصاد است اما مستقل از قانون‌گذاران تعریف می‌شود. این دو نوع روش تاسیس صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران بیشتر تحت تاثیر حوزه پوشش صندوق است. به‌عبارت‌دیگر صندوق‌هایی که وظیفه آنها حمایت از سرمایه‌گذاران در کل حوزه نظام مالی از بازار سهام و مشتقات گرفته تا بیمه‌ها و سپرده‌ها، توسط نهاد‌هایی همچون وزارت اقتصاد که مسوولیت کل نظام مالی را بر عهده دارد، راه‌اندازی می‌شود. اما صندوق‌هایی که ماموریت آنها تنها فراهم کردن پوشش حمایتی برای جبران خسارت ناشی از ورشکستگی اعضای معاملاتی بورس است، از سوی بورس‌ها راه‌اندازی و قانون‌گذاری می‌شوند.
منابع صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران
اندازه صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران از طرف بورس، وزارتخانه‌های مربوط در دولت از جمله وزارت اقتصاد یا مالیه تعیین می‌شود. سپس این اندازه مبنای تعیین میزان پرداختی توسط نهادهای مربوطه قرار می‌گیرد. به‌طور معمول منابع صندوق از موارد زیر تشکیل شده است:
۱. وجوه پرداختی از سوی اعضای معاملاتی بورس که در هر زمان میزان آن از طرف هیات‌مدیره صندوق تعیین می‌شود. به این وجوه که توسط اعضای معاملاتی پرداخت می‌شود، حق عضویت در صندوق گفته می‌شود. حق عضویت به‌صورت فصلی یا سالانه تعیین می‌شود و اعضای معاملاتی موظف هستند در صورت کسری حق عضویت پرداخته‌شده توسط آنها، وجه لازم را تامین کنند؛ در غیر این صورت عضویت آنها در صندوق تعلیق می‌شود.
۲. بهره و سود به دست آمده از سرمایه‌گذاری منابع صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران.
۳. وجوهی که بر اساس مقررات بورس ملزم است به صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران بپردازد.
۴. تمامی وجوهی که برای صندوق بازیابی می‌شود. به‌عبارت‌دیگر، وقتی صندوق حمایت، خسارت وارده به سرمایه‌گذاران را می‌پردازد، ادعای سرمایه‌گذار نسبت به دارایی‌های باقی‌مانده عضو معاملاتی (در صورت وجود) به صندوق منتقل می‌شود و سرمایه‌گذار برای دریافت حمایت صندوق باید به صندوق وکالت دهد که حق دریافت دارایی‌هایش، متعلق به صندوق است. سپس اگر صندوق بتواند بخشی از این وجوه را از نقد کردن دارایی‌های باقی‌مانده کارگزار ورشکسته به دست آورد، این وجوه متعلق به صندوق است و با عنوان وجوه بازیابی شده به منابع صندوق اضافه می‌شود.
رویه جبران خسارت
روال معمول در جبران خسارت توسط صندوق‌های حمایت از سرمایه‌گذاران از ورشکستگی کامل عضو معاملاتی یا عدم توانایی آن در پرداخت بدهی‌های مشتریان آغاز می‌شود و این فرآیند به پرداخت خسارت، عدم پرداخت خسارت و در صورت اعتراض، رسیدگی به درخواست‌های تجدیدنظر ختم می‌شود.
مراحل معمول در فرآیند جبران خسارت مشتریان به‌صورت زیر است:
۱. کارگزار ورشکستگی خود را به صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران اعلام می‌کند یا دادگاه بررسی‌کننده ورشکستگی کارگزاران از طریق یک اطلاعیه، ورشکستگی عضو معاملاتی را به اطلاع صندوق می‌رساند. در این موارد دادگاه حکم موقت ممنوعیت انتقال دارایی‌های کارگزار را صادر می‌کند و برای انجام مراحل ورشکستگی بنگاه، یک متولی یا مدیریت موقت تعیین می‌کند که دارایی‌های بنگاه را بررسی کند و برای پرداخت بدهی‌های بنگاه، دارایی‌های مذکور را نقد کند.
۲. متولی یا مدیر موقت گزارشی در زمینه دارایی‌های مشتریان نزد کارگزار و کاهش و افزایش آن را تهیه و به صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران ارسال می‌کند. این گزارش شامل فهرست مشتریان کارگزار و میزان دارایی‌های او نزد کارگزار مذکور است.
۳- در مواردی که کارگزار قادر نیست که وجوه و اوراق بهادار مشتریان را بازگرداند، صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران، ناتوانی در پرداخت را تشخیص و اعلان عمومی می‌کند.
۴- مشتریان اسناد مربوط به دارایی‌های خود نزد کارگزار را با توجه به دوره، محل، روش و دیگر مشخصات لازم برای درخواست جبران خسارت که از طرف صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران اعلام شده به صندوق ارسال می‌کنند.
۵- صندوق اسناد درخواست جبران خسارت ارسال‌شده توسط مشتریان را با سوابق کارگزار انطباق داده و مقدار قابل‌پرداخت توسط صندوق را تعیین و پرداخت می‌کند. ارزش اوراق بهادار مشتری بر اساس قیمت بسته شدن در روزی که اعلان عمومی انجام شده است (یا در تاریخی که صندوق به‌عنوان تاریخ ورشکستگی بنگاه مشخص کرده است)، اندازه‌گیری می‌شود. مقدار جبران خسارتی که باید توسط صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران پرداخت شود، با در نظر گرفتن و کسری بدهی مشتری محاسبه می‌شود. صندوق‌های حمایت از سرمایه‌گذاران در پرداخت خسارت به مشتریان کارگزاران از سقف پرداخت مشخصی پیروی می‌کنند. این سقف جبران خسارت در اکثر صندوق‌ها، یک رقم تعیین‌شده و ثابت است که صندوق نمی‌تواند بیشتر از آن مبلغ را برای یک ادعای واجد شرایط بپردازد. از طرفی در برخی از بورس، علاوه بر این سقف پرداخت، ممکن است در مواردی بخشی از خسارت وارده، مثلا ۹۰ درصد آن را منوط به آنکه بیشتر از سقف تعیین‌شده نباشد، می‌پردازند. سرمایه‌گذارانی که خسارت وارده به آنان بیش از حداکثر خسارت قابل پرداخت توسط صندوق است، می‌توانند مابقی دارایی خود را پس از نقد کردن دارایی‌های کارگزار و در صورت باقی ماندن دارایی‌های آن، دریافت کند.
۶. متولی ورشکستگی، فرآیند نقد کردن شرکت کارگزاری را به موازات فرآیند تعیین پرداخت خسارت توسط صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران، آغاز می‌کند.
۷. تمامی سرمایه‌گذاران برای دریافت خسارت خود از صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران موظف هستند وکالتی به صندوق مذکور بدهند که بر مبنای آن، مالکیت خود نسبت به بخش ادعاشده از دارایی‌های کارگزار را به صندوق واگذار می‌کنند. درواقع پس از پرداخت خسارت به سرمایه‌گذاران، صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران مالک دارایی‌هایی است که مبنای ادعای خسارت سرمایه‌گذاران مذکور بوده است و می‌تواند پس از نقد کردن دارایی‌های کارگزار توسط متولی، دارایی‌های یادشده را مالک شود.
تجربه جهانی در زمینه صندوق‌های حمایت از سرمایه‌گذاران
کانادا: صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران توسط مقام ناظر استانی کانادا در سال ۱۹۶۹ تاسیس شده است. این صندوق وظیفه دارد در محدوده‌‌ای معین، مشتریان واجد شرایط کارگزاران را تحت پوشش حمایتی قرار دهد. این حمایت برای مواردی است که اوراق بهادار، وجه نقد و دیگر دارایی‌های مشتری در پی ورشکستگی کارگزار، غیرقابل‌دسترس باشد. صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران در کانادا یک سازمان نظارتی نیست و هیچ اختیاری برای بررسی یا نظارت بر شرکت‌های عضو خود ندارد. صندوق حمایت توسط شرکت‌های عضو خود تاسیس می‌شود. ماموریت صندوق حمایت، کمک به امنیت و اعتماد مشتریان کارگزارانی است که عضو سازمان نظارت بر صنعت سرمایه‌گذاری کانادا هستند. با این‌حال اجباری وجود ندارد که کارگزاران عضو صندوق حمایت باشند.
صندوق توسط اعضای خود تامین مالی می‌شود. میزان سرمایه‌ای که برای حمایت از دارایی‌های مشتری باید نگهداری شود، توسط هیات‌مدیره صندوق تعیین می‌شود. همچنین هیات‌مدیره صندوق به‌صورت هر سه ماه یکبار، حق عضویت اعضا را ارزیابی کرده و چارچوب چگونگی سرمایه‌گذاری وجوه صندوق را تعیین می‌کند. صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران، حمایتی محدود برای دارایی‌های مشتریان واجد شرایط که توسط یک کارگزار نگهداری می‌شود، فراهم می‌کند. این حمایت در صورت ورشکستگی کارگزار شامل مشتریان آن خواهد شد.
انگلستان: طرح جبران خسارت خدمات مالی (FSCS) یک صندوق جبران خسارت در انگلستان است. این صندوق آخرین راهکار برای مشتریان بنگاه‌های مجاز در زمینه ارائه خدمات مالی است. این صندوق درصورتی‌که یک بنگاه قادر نباشد ادعاهای خسارت علیه خودش را بپردازد، خسارتی به مشتریان آنها پرداخت می‌کند. این عدم توانایی معمولا به دلیل توقف کسب‌وکار یا ورشکستگی است. ازاین‌رو می‌توان گفت که ماموریت این صندوق فراهم کردن خدمات جبران خسارت قابل‌اعتماد برای مشتریان و از این طریق افزایش اعتماد عمومی به صنعت خدمات مالی است. این صندوق مستقل از دولت و صنعت مالی است و بر اساس قانون بازارها و خدمات مالی ۲۰۰۰ (FSMA) در اول ماه دسامبر سال ۲۰۰۱ تشکیل شد. این صندوق از مشتریان بابت استفاده از خدمات خود وجهی دریافت نمی‌کند.
تایلند: بورس آتی تایلند برای ایجاد حمایت از سرمایه‌گذاران در قراردادهای مشتقه اقدام به ایجاد صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران مشتقه کرده است. تایید حمایت از سرمایه‌گذاران مطابق مصوبه هیات‌مدیره انجام خواهد شد. منظور از سرمایه‌گذار، همه سرمایه‌گذاران حقیقی تایلندی و نیز سرمایه‌گذاران حقوقی فعال در تایلند است که تحت عنوان سرمایه‌گذاران نهادی در قانون مشتقات B.E. ۲۵۴۶ (۲۰۰۳) قرار نمی‌گیرند. مالکیت صندوق متعلق به بورس آتی تایلند و اعضای آن است. این مالکیت به نسبت مشارکتی است که هر کدام از این نهادها در صندوق دارند. دارایی‌های صندوق از سرمایه اولیه بورس مشتقه تایلند، کارمزدهای پذیرش اعضا و سهم پرداختی هر یک از اعضا به صندوق و سود به‌دست آمده از دارایی‌ها و درآمدهای صندوق پس از کسر هزینه‌های عملیاتی صندوق تشکیل شده است. در هنگام راه‌اندازی، حداقل دارایی صندوق ۱۰۰ میلیون بات تایلند در نظر گرفته شد که ۵۰ میلیون آن شامل سرمایه اولیه بورس مشتقه تایلند بوده و مابقی از کارمزدهای پذیرش و سهم پرداختی اعضای صندوق تامین شد.
هند: بورس مشتقه و کالای ملی هند برای ایجاد اعتماد در میان سرمایه‌گذاران، اقدام به تاسیس صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران کرده است. هدف از ایجاد صندوق، حمایت از حقوق سرمایه‌گذاران و مشتریان در زمینه ادعاهای خسارت قانونی و واجد شرایط در پی نکول اعضای بورس و نیز بهره‌مند کردن سرمایه‌گذاران و مشتریان از آموزش، تحقیق یا سایر برنامه‌هایی که کمیسیون بازار آتی یا بورس تصمیم بگیرد. صندوق دارای حداکثر ۵ متولی است که در واقع هیات‌مدیره صندوق را تشکیل می‌دهند. ۳ نماینده می‌توانند مدیران اجرایی عمومی باشند، یک نماینده از طرف انجمن سرمایه‌گذاران که توسط سازمان بورس و اوراق بهادار هند تایید شده باشد و یک نماینده از طرف بورس تعیین می‌شود. حداکثر مدت انتصاب اعضای هیات‌مدیره، ۵سال یا بر اساس تعیین سازمان بورس و اوراق بهادار هند خواهد بود.
ژاپن: صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران ژاپن در اول دسامبر سال ۱۹۹۸ به‌عنوان یک شرکت غیرانتفاعی تحت قانون بورس و ابزارهای مالی تشکیل شد. این صندوق به‌عنوان ابزار آخر در حمایت از مشتریان کارگزاران عمل می‌کند. صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران با فراهم کردن جبران خسارت حداکثر معادل ۱۰ میلیون ین (معادل ۸۹ هزار دلار در زمان تهیه این گزارش) به ازای هر مشتری در زمانی که کارگزار به علت ورشکستگی یا سایر مشکلات مالی نتواند پول و اوراق بهادار مشتریان را بازگرداند از سرمایه‌گذاران حمایت می‌کند. اگرچه صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران به‌عنوان یک سازمان خصوصی و به‌وسیله کارمزد عضویت پرداخت‌شده توسط بنگاه‌های عضو اداره می‌شود، اما بر اساس قانون بورس و ابزارهای مالی، یک شرکت دارای اختیار از طرف نخست‌وزیر و وزیر مالیه است که توسط آژانس خدمات مالی و وزارت مالیه نظارت می‌شود.
ارسال نظر