نقش بورس کالا در مهار نوسانات
در چنین شرایطی، نقش بورسهای کالایی بهعنوان «سوپاپ اطمینان» برای کشف قیمت، کنترل ریسک تولیدکنندگان و جلوگیری از رفتارهای هیجانی اهمیت بیشتری پیدا میکند. مطالعات تجربی نشان میدهد که شوکهای ژئوپلیتیک سه اثر اصلی در بازارهای کالایی دارند. افزایش نوسانهای کوتاهمدت، افزایش تقاضا برای پوشش ریسک و شکلگیری نااطمینانی در زنجیره تامین از جمله نتایج این شوکها هستند که بازارهای کالایی را به شدت تحتتاثیر قرار میدهند. این سه اثر، نیاز به بسترهای شفاف معاملاتی و ابزارهای مشتقه را برجسته میکند. جایی که نقش بورسهای کالایی اهمیت مییابد.
عملکرد بورسهای جهانی در زمان بحرانها
بورس فلزات لندن در بحران شکلگرفته پس از حمله روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲، با شوک تاریخی قیمت نیکل مواجه شد. این بورس برای مقابله با این بحران، فورا اقداماتی را انجام داد. معاملات را برای جلوگیری از رفتار هیجانی برای مدتی تعلیق کرد، قوانین مارجین را بهروزرسانی کرد و گزارش ذخایر واقعی و موقعیتهای باز را الزامی کرد. نتیجه این بود که ظرف چند هفته قیمتها به ثبات نسبی رسیدند. بورس کالای شیکاگو نیز بهعنوان یکی از بورسهای کالایی مرجع، در مهار بحرانهای اخیر موفق بوده است. در دوران تنشهای ناشی از پاندمی، بورس کالای شیکاگو با اقداماتی مثل افزایش حجم معاملات آتی انرژی و غلات نقش مهمی در تثبیت انتظارات قیمتی ایفا کرد. افزایش دامنه نوسان قراردادها، تقویت سیستم تسویه و مدیریت ریسک و ارائه ابزارهای جدید برای پوشش ریسک حملونقل از جمله اقداماتی بودند که به مهار بحران کمک کردند.
بورس آتی شانگهای هم در استفاده از ظرفیتهای خود برای کمک به حل چالشها موفق بوده است. در دورهای که چین محدودیتهایی بر صادرات زغالسنگ و فلزات کاربردی اعمال کرد، بورس آتی شانگهای با استفاده از ابزارهای تحویل فیزیکی و گزارشدهی ذخایر داخلی، نقش مهمی در کنترل رفتار سفتهبازانه در بازار ایفا کرد.
بورس کالای ایران؛ کارنامهای دوگانه در دوران تنشها
بورس کالای ایران قدمت زیادی ندارد، اما در سالهای اخیر با سرعت چشمگیری توسعهیافته است. این بورس در برخی موارد تا حد بسیار خوبی نیز در حل چالشها و مسائل کارآ بوده است. کشف قیمت شفاف در برخی محصولات استراتژیک مثل فولاد، سیمان و محصولات پتروشیمی را میتوان مهمترین دستاورد بورس کالای ایران دانست. انتشار گواهیهای سپرده و ابزارهایی مانند قراردادهای آتی یا آپشن در معاملات طلا و زعفران، افزایش آگاهی عمومی، افزایش مشارکت مردم در فرآیند تامین سرمایه و ایجاد بستری برای صادرات منطقهای از طریق رینگ صادراتی نیز از دیگر تاثیرات بورس کالا در جهتدهی به روندهای اقتصادی هستند.
این موارد باعث شد در دورههایی مانند تحریمها یا تنشهای منطقهای، قیمتهای داخلی کمتر از بازار آزاد دچار شوک هیجانی شوند. در عین حال این بورس با مشکلاتی مانند کمعمق بودن معاملات مشتقه بهخصوص در فلزات و انرژی، نبود ابزارهای پوشش ریسک زنجیره تامین، حجم معاملات پایین در برخی رینگها، اتکا به مکانیسمهای اداری در تعیین عرضه و شکاف بین قیمتهای داخلی و جهانی در دورههای جهش ارزی که باعث کاهش کارآیی کشف قیمت میشود، مواجه است.
مواردی که از کارآیی بورس کالا در کمک به مهار بحرانها میکاهند. بررسیها نشان میدهد که فاصله بورس کالای ایران با بورسهای کالایی مرجع در بخش ابزارهای مشتقه و شفافیت ذخایر کالایی زیاد است. اما اقداماتی مانند توسعه ابزارهای مشتقه، شفافسازی زنجیره تامین، تقویت رینگ صادراتی و تقویت نقش بورس کالا در سیاستگذاری میتواند به افزایش تاثیر بورس کالا در مقاومسازی اقتصاد کشور کمک کنند. راهاندازی قراردادهای آتی و آپشن در معاملات فلزات، تقویت بازار گواهی صرفهجویی انرژی برای صنایع انرژیبر، گزارشدهی مستمر موجودی انبارها، پیوند سیستم انبارداری بورس با دادههای گمرک و وزارت صمت و تسهیل خرید از بورس کالا برای تجار منطقهای نیز از مصادیق این اقدامات است که اگر در دستور کار مسوولان اجرایی قرار گیرد، میتواند به توسعه بورس کالای ایران منجر شود.
در بحرانها، بورس کالا باید بهجای ابزار دستوری، در کنار دولت بهعنوان پلتفرم مدیریت ریسک عمل کند. تجربه بورسهای پیشرفته نشان میدهد که در دوران شوکهای ژئوپلیتیک، شفافیت، ابزارهای مشتقه و گزارشدهی ذخایر سه ستون اصلی مقابله با نوسانات هستند.
