آرش مرشد سلوک*
بازار آتی با سابقه چندین و چند ساله در بورس‌های جهانی به عنوان ابزاری کارآ سهم عمده‌ای را از مبادلات بورس‌ها به خود اختصاص داده است، اما این ابزارها به تازگی در بخش سهام و سکه طلا به بازار ایران وارد شده گرچه به دلیل جذابیت‌های طلا، استقبال از این مبادلات به نسبت سهام بهتر بوده، اما باز کافی نیست.

از این رو برای ارائه اطلاعات بیشتر در مورد این بازارها و عوامل جذاب بودن آن در ابتدا به شرح تعاریف بازار سرمایه و بازار مشتقات و ابزار معاملاتی پرداخته شده و در نهایت به بررسی بازار طلا و عوامل جذابیت آن و فرصت‌های سرمایه‌گذاری در بازار آتی پرداخته شده است.
بازار سرمایه مکانی است برای دادوستد اوراق بهاداری که با سررسید بیشتر از یک سال و با در نظر گرفتن این واقعیت که پس‌انداز و سرمایه‌گذاری برای رشد اقتصاد حیاتی هستند، بازار سرمایه پلی است که پس‌انداز واحد‌های دارای مازاد را به واحد‌های سرمایه‌گذاری که بدان نیازمند هستند منتقل می‌کند. سرعت مبادلات و جا‌‌به‌جایی نقدینگی در این بازار کمک شایانی به رشد اقتصادی خواهد کرد.
استفاده از بازار سرمایه برای تامین مخارج مالی دولت نیز یکی از متداول‌ترین شکل مبادلات مالی است. اتکای دولت‌ها به بازار سرمایه هم به جهت تامین مالی از طریق بدهی است و هم بخش عظیمی از وجوه عرضه شده توسط وام‌دهندگان را نیز جذب می‌کند.
علاوه بر کارکرد تامین مالی واحدهای اقتصادی دارای کسری، مقابله با ریسک همراه با سرمایه‌گذاری و به ویژه ریسک ناشی از نوسان‌های قیمتی از دیگر کارکردهای مهم بازار سرمایه است. این کارکرد بازار سرمایه، از طریق به کارگیری ابزار‌های تحت عنوان ابزار‌های مشتقه انجام می‌شود. اطلاق مشتق به این ابزارها به آن دلیل است که ارزش این ابزارها بر اساس ارزش اوراق یا دارایی دیگر تعیین می‌شود و در واقع مشتق از دارایی دیگر است. معامله‌گران این ابزارها، برآنند که با پذیرش هزینه‌ای اندک، از ریسک زیاد نوسان قیمت اجتناب کرده و آن را به سایر سرمایه‌گذاران منتقل کنند. مهم‌ترین ابزارهای مشتق بازار سرمایه عبارتند از:
1- قرارداد اختیار معامله: الف- قرارداد اختیار خرید: دارنده این نوع اختیار معامله حق دارد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت مشخصی - به قیمت توافقی - در دوره زمانی معینی بخرد. ب- قرارداد اختیار فروش: این قرارداد به دارنده حق می‌دهد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت توافقی در دوره زمانی مشخصی بفروشد. در حالی که خریدار قرارداد اختیار خرید، به امید افزایش قیمت آن را می‌خرید، خریدار قرارداد اختیار فروش پیش بینی می‌کند که قیمت در آینده کاهش خواهد یافت.
۲- قرارداد آتی: تمامی انواع کالا را می‌توان هر روز در بازار آنی (نقد) دادوستد کرد. در این بازار‌ها خریدار و فروشنده آتی کمیت و کیفیت مشخصی از یک کالا، با یکدیگر به توافق می‌رسند. وقتی قیمت آتی دادوستد، نوسان داشته باشد، معامله‌گران با ریسک (خطر) روبه‌رو خواهند بود، زیرا ارزش موجودی آنها ممکن است به طور چشمگیری تغییر یابد. برای ایمن شدن در برابر تغییرات ناگهانی قیمت، خریداران و فروشندگان می‌توانند به بازار تحویل آتی روی آورند که در آن قرارداد‌های تحویل آتی برای تحویل کمیت و کیفیت مشخصی از یک کالا با یک قیمت مشخص در یک زمان معین تنظیم می‌شود. بر اساس این قرارداد، خریدار متعهد می‌شود که مقدار مشخصی از یک کالا را در تاریخ معین با قیمت معینی از فروشنده تحویل بگیرد و فروشنده متعهد می‌شود که کالای مورد نظر را بر اساس مفاد همان قرارداد در همان تاریخ و با همان قیمت به خریدار تحویل دهد. در سررسید قرارداد آتی، فروشنده با دریافت قیمت، کالای موضوع قرارداد را به خریدار تحویل می‌دهد و تسویه انجام می‌شود. به عبارت دیگر، تسویه قرارداد‌های آتی به صورت تحویل فیزیکی کالا است.
از محصولات بازار مشتقات می‌توان پیمان آتی یا forward، قرارداد آتی یا future، اختیار معامله یا option، قرارداد تاخت یا swaps را نام برد. انواع دارایی‌های پایه در قرارداد‌های آتی بازار‌های مختلف شامل: شاخص‌ها، اسعار و ارز، کالاها شامل: فلزات پایه، محصولات کشاورزی، انرژی، سهام، آب و هوا و حتی انتشار آلودگی هستند.
در مورد جذابیت‌های بازار طلا نیز بهتر است اینطور توصیف کنیم که به دلیل محدودیت‌های تولید این کالای ارزشمند روز به روز ارزشمندتر و گرانبهاتر می‌شود. میزان تولید طلا در دنیا سالانه ۵ هزار تن است و مابقی نیز از طریق قراضه طلا تامین می‌شود و در بخش فیزیکی نیز در ابتدا به عنوان یک کالای زینتی استفاده شده و کاربرد دیگر آن در صنعت و سرمایه‌گذاری است که به دلیل افزایش تقاضا در این بخش، قیمت طلا روز به روز افزایش می‌یابد.
از جمله عوامل تاثیرگذار بر نرخ طلا می‌توان به نرخ بهره بانک‌ها، نوسان نرخ دلار، بحران‌ها و شاخص بورس‌ها اشاره کرد. از سال 1930 به بعد؛ یعنی بعد از بحران بزرگ جهانی، طلا برای سرمایه‌گذاری مورد توجه کشور‌ها قرار گرفت. کاهش نرخ بهره بانک‌ها در همین حین باعث افزایش سطح تقاضا برای طلا شد، در همین حال کاهش ارزش سهام و دلار نیز باعث رشد مضاعف نرخ طلا در بازار‌های جهانی شد. در نمودار‌های ذیل به بررسی روند طلا در مقابل شاخص بورس‌ها و دلار پرداخته شده و مشخص است که با آغاز روند کاهشی شاخص بورس‌ها و نرخ بهره و دلار چگونه و تا چه حد نرخ طلا افزایش پیدا کرده است، در حالی که این همبستگی بین طلا و نفت به طور مستقیم وجود ندارد.
*مدیر بورس کالای
شرکت تامین سرمایه نوین