ابزارهای جدید فروش و تامین مالی نفت و فرآورده‌‌‌ها چگونه است؟
شناسنامه قراردادهای مشتقه بورس انرژی
بورس‌انرژی ایران همواره برای توسعه زیرساخت‌‌‌های قانونی و فنی خود (در جهت اجرای سیاست‌‌‌های کلی اقتصاد مقاومتی) در حرکت بوده و با ساماندهی، پذیرش، نظارت و تسهیل انجام معاملات حامل‌‌‌های انرژی و اوراق بهادار مبتنی بر آن، توانسته است نقش مهمی در توسعه صادرات فرآورده‌‌‌ها و افزایش شفافیت بستر معاملاتی ایفا کند. راه‌‌‌اندازی بازار آتی در بورس انرژی با هدف توسعه مکانیزم‌‌‌های معاملاتی حامل‌‌‌های انرژی، نشان‌دهنده عزم جدی برای عملیاتی‌شدن ماموریت این بورس به شمار میرود که در اسفندماه سال گذشته و همزمان با سالروز آغاز معاملات بورس انرژی در ایران این تابلوی معاملاتی افتتاح شد و هم‌اکنون شاهد معامله نفتای سبک و متانول مبتنی بر قراردادهای آتی در این بورس کالایی هستیم. بازار مشتقه و به‌ویژه قراردادهای آتی ظرفیت‌‌‌های بسیاری در اختیار بازار سرمایه قرار می‌دهند. برای مثال پوشش ریسک برای سرمایه‌گذاران، خریداران و فروشندگان را فراهم می‌کنند، همچنین گام‌برداشتن در جهت پیش‌بینی‌‌‌پذیری و شاخص‌‌‌سازی قیمت‌ها را هموارتر می‌سازند. با راه‌‌‌اندازی بازار آتی انرژی به‌عنوان ابزاری جدید برای معاملات حامل‌‌‌های انرژی، امکانی فراهم می‌شود تا سایر بخش‌‌‌های بازار سرمایه همچون معاملات سهام شرکت‌های فروشنده و تولیدکننده‌‌‌ای که سهامشان نیز در بورس معامله می‌شود، شفافیت بیشتری داشته باشند. همچنین امکان پیش‌بینی درآمدها براساس سررسیدهای قراردادهای آتی فراهم می‌شود.
بازار قراردادهای آتی؛ بازار تازه متولدشده در بورس‌انرژی
به گفته مدیرعامل بورس انرژی، آغاز به کار بازار آتی یکی از برنامه‌‌‌های مورد توجه در بورس انرژی به شمار میرود که مسیر راه‌‌‌اندازی آن، با مطالعات تطبیقی بسیاری روی قراردادهای آتی نفت‌خام و بنزین در سایر بورس‌‌‌های کالایی هموار شد و به دنبال آن دستورالعمل اجرایی معاملات قراردادهای آتی در خردادماه سال ۱۳۹۹ در هیات‌مدیره وقت بورس انرژی ایران تصویب و برای تصویب نهایی به سازمان بورس ارسال شد. نظر به اهمیت موضوع و با توجه به تجربیات پیشین و همچنین تطبیق مقررات با مبانی فقهی، این دستورالعمل در جلسات منظم و مستمر در کمیته تدوین مقررات سازمان مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت و نهایتا پس از تصویب در هیات‌مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار در تاریخ ۱۲/ ۱۰/ ۱۴۰۰ به بورس انرژی ایران ابلاغ شد.
علی نقوی افزود: البته به‌موازات بررسی این مقررات در سازمان بورس، راه‌‌‌اندازی آن از سوی بورس انرژی و فراهم‌کردن زیرساخت‌‌‌های لازم پیگیری شد. در کنار آن مقررات تبعی موردنیاز در هیات‌مدیره بورس انرژی ایران تصویب و قراردادهای آتی بر روی دارایی‌‌‌های پایه‌‌‌‌‌‌ای همچون بنزین، متانول، نفتا، میعانات گازی و گاز مایع در هیات پذیرش بورس انرژی ایران مورد تصویب قرارگرفت. لازم به ذکر است که راه‌‌‌اندازی و توسعه معاملات آتی به صورت گام به گام دنبال می‌شود. پس از راه‌‌‌اندازی این معاملات، گام بعدی در جهت برنامه‌‌‌ریزی لازم برای تعمیق و توسعه این ابزار معاملاتی در بورس انرژی ایران در دستور کار قرار دارد. محاسبه وجوه تضمین و مدیریت ریسک مشتریان توسط اتاق پایاپای از طریق «حساب‌‌‌های دراختیار» که با توجه به نگاه توسعه‌ای و همراهی شرکت سپرده‌‌‌گذاری به‌زودی شاهد آن خواهیم بود. افزایش تعداد کارگزاران حاضر در این معاملات، انتشار قراردادهای آتی روی سایر دارایی‌‌‌های پایه ازجمله گاز مایع، میعانات گازی و سایر حامل‌‌‌های انرژی، انتشار قراردادهای آتی با امکان قیمت‌گذاری به صورت ارزی و تسویه ریالی و همچنین تسویه تمام‌ارزی، انتشار قراردادهای آتی با مدل صد درصد منجر به تحویل برای تولیدکنندگان داخلی، پیگیری راه‌‌‌اندازی صندوق‌های سرمایه‌گذاری مبتنی بر قراردادهای آتی به منظور مدیریت ریسک سرمایه‌گذاران خرد، همکاری با شرکت‌های بزرگ عرضه‌کننده به‌منظور استفاده از قراردادهای آتی در فرمول‌‌‌های قیمت‌گذاری به صورت تدریجی، همچنین توسعه همکاری فراملی در چارچوب توسعه صادرات و پیاده‌سازی سایر ابزارهای مشتقه از دیگر برنامه‌‌‌های بورس انرژی برای توسعه بازار مشتقه انرژی به شمار میرود.
توسعه و تعمیق بازار آتی بورس انرژی؛ نیازمند همکاری همه اعضای زنجیره
مدیرعامل بورس انرژی گفت: بازار آتی بورس انرژی نیازمند طراحی زیرساخت مناسب برای انجام دادوستدهای مربوط به این بازار است که بورس انرژی با توجه به اولویت‌‌‌های خود در راه‌‌‌اندازی این بازار در تلاش است این زیرساخت را به نحو احسن توسعه و ارتقا دهد. در حال حاضر، تابلوی آتی در بورس انرژی با دو محصول فعال بوده که امید است با پیگیری‌‌‌های انجام‌شده به‌زودی شاهد ورود سایر محصولات پذیرش‌شده به تابلوی معاملات این بازار باشیم. از طرف دیگر، بحث ورود ذی‌نفعان خرد به بورس انرژی مطرح است که با توجه به فرآیند کنونی معاملاتی این بورس عموم ذی‌نفعان بزرگ در بازارهای بورس انرژی به دادوستد می‌‌‌پردازند. به این ترتیب، شناسایی و ورود معامله‌‌‌گران خرد نیازمند آموزش بیشتر افراد است که با همکاری اهالی بازار سرمایه و بورس انرژی تا حد زیادی تسهیل شده است.
نقوی افزود: در راستای تسهیل مسیر توسعه تابلوی آتی در بورس انرژی علاوه بر متقاضیان، لازم است عرضه‌‌‌کنندگان محصولات قابل عرضه در بازار آتی نیز همکاری لازم را انجام دهند و اقدام به اخذ موقعیت برای تعمیق معاملات تابلوی آتی کنند. عمده عرضه‌‌‌کنندگان در بورس انرژی عمدتا شرکت‌های دولتی یا شرکت‌های وابسته به نهادهای عمومی هستند که پیش از این آمادگی خود را برای همکاری اعلام کرده‌‌‌اند و به‌تدریج شاهد نقش‌‌‌آفرینی آنها در بازار آتی بورس انرژی خواهیم بود.
آتی بورس انرژی میزبان نفتای سبک و متانول
در حال حاضر چند محصول نظیر نفتای سبک و سنگین، متانول، میعانات گازی و بنزین (گرید۸۷) به‌عنوان دارایی پایه قراردادهای آتی در بورس انرژی ایران پذیرش شده است. این کالاها از سوی هیات‌پذیرش سازمان بورس و اوراق بهادار پذیرش شدند تا امکان انتشار قراردادهای آتی روی آنها فراهم شود. تاکنون دو دارایی نفتای سبک و متانول اولین محصولاتی هستند که وارد بازار آتی بورس انرژی شدند؛ چرا که این دو محصول از بازار فیزیکی پویا و قابل اتکایی برخوردار بودند و مطابق با دستورالعمل قراردادهای آتی بورس انرژی، چنانچه کالایی از حجم معاملات قابل قبول در بازار فیزیکی این بورس کالایی برخوردار باشد یا گواهی سپرده کالایی برای آن راه‌‌‌اندازی شده باشد، پتانسیل ورود به تابلوی معاملات آتی در بورس انرژی را داراست.
موشکافی جزئیات فنی قراردادهای آتی در بورس انرژی
متانول و نفتای سبک به‌عنوان اولین کالاهای قابل معامله در تابلوی آتی بورس انرژی، هر دو با قراردادهایی به اندازه یک‌تن و با واحد پولی ریال مبادله می‌‌‌شوند. بنابراین افراد می‌‌‌توانند همچون سایر بازارهای آتی که اکنون در اقصی‌نقاط دنیا فعال است، بر مبنای پیش‌بینی‌‌‌های خود از دورنمای قیمت ریالی دارایی پایه این قراردادها به اخذ موقعیت تعهدی بپردازند. طبق ویژگی‌‌‌های فنی قراردادهای آتی، لازم است افراد پیش از اتخاذ موقعیت تعهدی، وجوهی را در قالب وجوه تضمین که در مشخصات قرارداد ذکر می‌شود، در حساب وکالتی خود نزد شرکت سپرده‌‌‌گذاری مرکزی واریز کنند. میزان وجه تضمین برای قراردادهای موجود در حال حاضر ۲۰درصد ارزش سفارش/ معامله است.
روزهای معاملاتی قراردادهای آتی قابل معامله در بورس انرژی، شنبه تا چهارشنبه هر هفته از ساعت ۱۱صبح تا ۱۶عصر تعیین شده است. شایان ذکر است در صورت نیاز به اجرای بازار جبرانی ساعت پایان جلسه معاملات پس از ۱۶ خواهد بود. همچنین قیمت سفارش هر قرارداد در تابلوی آتی بورس انرژی با محدودیت دامنه نوسان قیمتی مثبت و منفی ۵درصد نسبت به نرخ تسویه روز معاملاتی قبل لحاظ شده است. در حال حاضر، قیمت تسویه روزانه مبتنی بر بهای ۱۰۰درصد معاملاتی است که در طول یک‌روز انجام می‌شود و قیمت تسویه لحظه‌‌‌ای هم نشان‌دهنده نرخی است که معاملات تا آن لحظه بر مبنای آن به ثبت رسیده‌‌‌اند.
وجه تمایز تابلوخوانی آتی انرژی
دوره معاملاتی تعیین‌شده برای قراردادهای آتی قابل معامله در بورس انرژی ایران برای اولین نماد معاملاتی با سررسید دوماه از تاریخ بازگشایی نماد بود که در صورت به تحویل رسیدن قرارداد، امکان تحویل حداکثر تا یک‌ماه پس از پایان آخرین روز معاملاتی نماد وجود دارد. دومین قرارداد این بازار، با امکان معامله سه‌ماهه از تاریخ بازگشایی نماد و تاریخ تحویل یک‌ماه پس از خروج نماد از تابلو و سومین قرارداد با دوره معاملاتی چهارماهه و تاریخ تحویل یک‌ماهه تعیین شده‌‌‌اند و پس از آن به ترتیب به‌ازای هر نمادی که از تابلوی بازار آتی خارج می‌شود، سررسید جدیدی از ماه آینده آن به بازار وارد می‌شود.
به این ترتیب با تعیین تاریخ یک‌ماهه برای تحویل دارایی پایه در بازار آتی، درج نماد و تابلوخوانی نمایه این بازار از بورس کالای ایران متمایز می‌شود، به گونه‌‌‌ای که در نمادهای معاملاتی این بازار، درج تاریخ تحویل دارایی پایه را که یک‌ماه پس از خروج از تابلوی معاملاتی و بسته‌شدن نماد در این بازار است شاهد هستیم. به عنوان مثال، دو قرارداد از مجموعه قراردادهای متانول و نفتای سبک که به‌عنوان اولین قراردادها در این بازار در تاریخ ۱۸ اسفندماه سال ۱۴۰۰ امکان معامله یافتند، از اولین نمادهای خارج‌شده از این تابلو به شمار می‌‌‌روند که در تاریخ ۱۷اردیبهشت‌‌‌ماه سال‌جاری از تابلوی آتی بورس انرژی خارج شدند؛ اما طبق دوره تحویل تعیین‌شده برای این دو محصول که تا یک‌ماه پس از تاریخ آخرین روز معاملاتی در نظر گرفته شده، نماد این قراردادها در نمایه بازار با تاریخ تحویل محصول درج شده است. به این ترتیب ۱۷خردادماه اولین تاریخ تحویل و درواقع اولین سررسید دو محصول بازار آتی بورس انرژی به شمار میرود.
به این ترتیب پیش از این تاریخ‌‌‌های تحویل خرداد، تیر و اردیبهشت‌‌‌ماه روی تابلوی آتی وارد شدند و در حال حاضر با خروج نماد معاملاتی تحویل خردادماه، اکنون شاهد بازگشایی قراردادهای جدید با تاریخ تحویل شهریورماه برای دو محصول متانول و نفتای سبک در تابلوی آتی بازار مشتقه بورس انرژی ایران هستیم. شرایط تحویل محصول در بازار آتی بورس انرژی برای آن دسته از متقاضیانی که به قصد تحویل به این بازار وارد شده‌‌‌اند، طبق دستورالعمل اجرایی معاملات قراردادهای آتی بورس انرژی است و جزئیات آن حداکثر سه‌روز کاری قبل از آخرین روز معاملاتی طبق اطلاعیه تحویل منتشرشده توسط بورس انرژی ایران اطلاع‌‌‌رسانی می‌شود.
وجه تضمین قراردادهای آتی انرژی، ۲۰درصد ارزش قرارداد است
وجه تضمین اولیه برای اتخاذ موقعیت تعهدی از دو بخش وجه تضمین اولیه و اضافی تعیین شده که وجه تضمین اولیه برای قراردادهای آتی در بورس انرژی به‌صورت ۲۰درصد ارزش قرارداد است و در صورت نوسان قیمتی در بازار هر محصول وجه تضمین اضافی از سوی شرکت سپرده‌‌‌گذاری مرکزی به مبلغ اولیه اضافه شده و برای حفظ موقعیت تعهدی و کاهش ریسک مارجین‌کال شدن یا عدم‌کفاف وجه تضمین در این بازار، باید از سوی دارنده موقعیت تعهدی بازپرداخت شود. البته حداقل وجه تضمینی که مبتنی بر آن اخطاریه افزایش وجه تضمین ابلاغ می‌شود، ۷۰درصد مبلغ وجه تضمین اولیه تعیین شده است. علاوه بر این، تضمینی دیگر به‌عنوان تضمین تحویل از سوی بورس انرژی به منظور اطمینان از تحویل کالا در نظر گرفته شده که در سررسید قرارداد برای مشتریانی که تمایل دارند وارد فرآیند تحویل شوند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. کارمزدهای این معاملات، مبتنی بر مصوبه‌‌‌های سازمان بورس و اوراق بهادار است که در سایت رسمی سازمان منتشر شده است. اما به دلیل ویژگی ذاتی بازار آتی که نیازمند واکنش سریع از سوی معامله‌‌‌گران بوده و ممکن است چند معامله در طول یک‌روز از سوی یک کد معاملاتی صورت بگیرد و همچنین نوپا بودن این بازار و نیاز به ایجاد مشوق‌‌‌های معاملاتی گوناگون برای جذب هرچه بیشتر سرمایه‌گذاران، میزان کارمزد بازار آتی بورس انرژی ناچیز لحاظ شده است.
پیش‌نیاز ورود به فرآیند تحویل
قرادادهای آتی متانول در صورتی وارد فرآیند تحویل می‌‌‌شوند که حداقل ۴۰هزار تن معادل ۴۰هزار ورقه آتی برای تحویل وجود داشته باشد و برای نفتای سبک مقدار حداقل برای تحویل ۳۰هزار تن در نظر گرفته شده است. بنابراین میزان قابل تحویل هر دوی این محصولات، ضریب صحیحی از مقادیر فوق‌‌‌الذکر خواهد بود. برخلاف بازار آتی بورس‌کالا که پیش از اتخاذ موقعیت تعهدی لازم است برای دریافت کد کالایی از سوی معامله‌‌‌گر اقدام شود، معامله‌‌‌گران برای دادوستد قراردادهای آتی در بورس انرژی نیازی به دریافت کد معاملاتی مجزا ندارند و مبتنی بر کد سهامداری خود می‌‌‌توانند به این بازار وارد شوند، بنابراین از این مسیر ورود به بازار تسهیل شده است. به این ترتیب تابلوی قراردادهای آتی در بورس انرژی با دو محصول متانول و نفتای سبک کار خود را آغاز کرده و با توجه به رویکردهای موجود در طراحی این بازار دورنمای امیدوارکننده‌‌‌ای پیش‌روی آن قابل ترسیم است. از پیش‌نیازهای ورود به بازار آتی کالایی رسمی کشور چه در بورس انرژی و چه در بورس کالا، آموزش‌‌‌های لازم در کنار توجه به محدودیت‌های موجود در این بازارهاست. به عنوان مثال محدودیت‌های مربوط به سقف مجاز موقعیت‌‌‌های باز، سقف سفارش در هر بار انجام آن، دامنه نوسان قیمت و محدودیت‌هایی که به لحاظ پرداخت وجوه تضمین وجود دارد، از جمله این نکات هستند که اهتمام بیشتر معامله‌‌‌گران، پیش از ورود به فرآیند معاملاتی را می‌‌‌طلبند.
