کارنامه معاملاتی پتروشیمیایی در سال ۹۹ با رشد ۱۱درصد حجم و ۹۶درصد ارزش معاملات بسته شد
جوانه پلیمرها از خاکستر تحریم
دادوستد محصولات پتروشیمیایی در بورس کالا طی سال گذشته فراز و نشیب‌های بسیاری را متحمل شد و در حالی مبادلات هفتگی خود را در سال 99 به پایان رساند که در بازار فیزیکی بورس کالا به میزان 5 میلیون و 141 هزار تن از مواد اولیه پتروشیمیایی دادوستد شد که ارزشی بالغ بر 83 هزار میلیارد تومان داشت. با وجود آنکه در سال 98 تغییرات سالانه حجم معاملات کاهشی نزدیک به 2 درصد داشت اما در سال 99 رشد 11 درصدی را برای میزان دادوستدهای این محصولات در بازار فیزیکی بورس کالا شاهد بودیم، آن هم در شرایطی که سال گذشته رخدادهای بی‌سابقه‌ای را تجربه کردیم که شاید زمان زیادی لازم باشد تا اثر آن بر اقتصاد کشورها و بازارهای کالایی خنثی شود.
رشد 11 درصدی حجم معاملات برای سال گذشته خبری بسیار خوش است که می‌تواند به‌عنوان خاطره خوش بازار پتروشیمیایی‌ها از سال گذشته ثبت شود، چرا که با وجود تحریم‌های شدید، دادوستدهای محصولات پلیمری و شیمیایی با محدودیت‌های خاص مربوط به شیوع ویروس ناشناخته کرونا نیز مواجه شدند. از این رو به‌رغم آنکه رکوردهای منفی بسیاری در سال گذشته برای این بازار به ثبت رسید اما رشد حجم معاملات در کنار چنین رخدادهای عجیب و بی‌سابقه‌ای می‌تواند امیدهای بسیاری را برای گذر از این دوران در ذهن‌ها تداعی کند.
این بازار طی سال گذشته در کارنامه معاملات سالانه خود رکوردهای تاریخی بسیاری را به ثبت رساند. یکی از این رکوردهای فراموش نشدنی، مربوط به سقوط حجم معاملات هفتگی در هفته منتهی به 3 بهمن پس از 4 سال به رقم حدود 28 هزار تنی بود که سبب شد فضای معاملات این بازار بیش از پیش در ورطه شرایط رکود تورمی فرو رود. البته در همین زمان ملاک تعیین قیمت‌های پایه از ماهانه به هفتگی تغییر کرد که شاهد افت قیمت‌ها در بورس کالا بودیم که موجب شد تا حمایت قیمتی جدیدی از این بازار حاصل شود و در نهایت تقاضا به این بازار بازگشت. به‌صورت کلی قیمت‌های پایه اعلامی برای عرضه‌های هفتگی این محصولات در اکثر هفته‌های سال گذشته با چهره‌ای افزایشی ظاهر شدند از این رو علاوه بر آنکه بر آشفتگی بازار این محصولات بیش از پیش دامن می‌زدند، در نهایت سبب صعود قیمت‌های پایه بسیاری از گریدهای محصولات پتروشیمیایی و رشد نرخی بالاتر از صد درصد در طول سال گذشته شدند.
جریان مداوم رشد نرخ پایه، در هر هفته در حالی پدیدار شد که قریب به اتفاق هفته‌ها در نیمه ابتدایی سال گذشته، تحت تاثیر نوسانات افزایشی جدی بهای ارز قرار گرفته بود و قیمت‌های جهانی به‌عنوان دیگر اهرم اثرگذار در معادله کشف نرخ پایه، در ابتدای سال کاهش چشمگیری داشت و به دنبال محدودیت‌های اعمال شده ناشی از شیوع ویروس کرونا نوسان محدودتری را تجربه کرد. از این رو میزان تکانه‌های افزایشی ارز چه در بازار آزاد و چه در بهای نیمایی، آنچنان قدرتمند بود که به‌عنوان سکاندار تعیین قیمت‌های پایه در نیمه ابتدایی سال 99 به شمار می‌رفت. تا جایی که تکانه‌های قیمت‌های جهانی را خنثی می‌کرد. در مقابل همان‌طور که قیمت‌های پایه در بورس کالا روند افزایشی به خود می‌گرفت، ذهنیت افزایشی در بین اهالی بازار تقویت شده و متقاضیان با ورود حداکثری به بورس کالا اقدام به خرید می‌کردند.
اینکه بخواهیم تقاضای واقعی و تقاضای واسطه‌گری در شرایط بحرانی روزهای ابتدایی سال جاری را به تفکیک بررسی کنیم، بسیار پیچیده است. اما رقابت‌های قیمتی برای برخی گریدهای جذاب پلیمری سرانجام با پیاده‌سازی طرح‌های گوناگون پالایش تقاضا روبه‌رو شد، که از سوی نهاد متولی اجرایی شد و در نهایت در نیمه دوم سال بازار آرام و بعضا به دور از رقابت‌های بالای قیمتی پیشین را برای به اصطلاح این اسب سرکش پلیمرها به ارمغان آورد.
در برهه‌هایی از زمان که دو نرخ آزاد ارز و بهای نیمایی آن از یکدیگر فاصله می‌گرفتند، هجوم تقاضا به فضای دادوستد بورس کالا افزایش می‌یافت و بخش عمده مواد اولیه خریداری شده از این بستر معاملاتی به سمت و سوی انبارها روانه می‌شد تا پوشش ریسکی برای تولیدکنندگان در روزهای آینده باشد. زیرا نرخ‌های پایه بورس کالا هر هفته افزایشی بودند. این امر سبب رشد چندین برابری قیمت‌ها در بازار آزاد شده بود و متقاضیان، خرید از بورس کالا را به صرفه‌تر از بازار آزاد می‌دیدند. چرا که با وجود تداوم روند افزایشی قیمت پایه، هنوز هم از قیمت‌های سرسام آور بازار آزاد پایین‌تر به شمار می‌رفتند. بسیاری از تحلیلگران بازارهای کالایی، در هفته‌های پایانی تابستان سال گذشته پیش‌بینی می‌کردند که در صورت ادامه این روند، در نیمه دوم سال، بروز شرایط رکود تورمی در بازار پتروشیمیایی‌ها دور از انتظار نیست.
داده‌های معاملاتی که هر هفته در بورس کالا به ثبت می‌رسید چیزی جز رشد قیمت‌های پایه همراه با رقابت‌های چند ده درصدی قیمت نبود که رفته رفته توان تولیدکنندگان را در عرصه تولیدی کمتر می‌کرد و بازار کشش چندانی برای خرید در نرخ‌های بالاتر از خود نشان نمی‌داد. این در حالی بود که به خاطر شرایط خاص کرونایی داخلی و سایر کشورهای منطقه، بسیاری از مشاغل به کرات به حالت تعلیق در می‌آمدند و تجارت خارجی به روزهای پیش از کرونا باز نگشته بود. مقایسه داده‌های حیاتی معاملات پلیمرها در بورس کالا طی نیمه اول و دوم سال 99 به خوبی این موضوع را به تصویر می‌کشد. به عبارت دقیق‌تر در حالی که اگر از افت ناچیز 2 درصدی میزان عرضه‌ها در دو نیمه سال چشم‌پوشی کنیم، متوسط عرضه‌ها در هر دو نیمه نسبتا یکسان بوده و رقم 360 هزار تن را نشان می‌دهد.
اما میزان تقاضا و حجم معاملات افت محسوسی را در نیمه دوم تجربه کرده است. به‌طوری که مجموع تقاضای ثبت شده در بورس کالا طی 6 ماه ابتدایی سال گذشته در بازار فیزیکی، 445 هزار و 718 تن بود، که در نیمه دوم سال به 374 هزار و 116 تن کاهش یافت و افت حدود 20 درصدی را شاهد بودیم. به دنبال افت تقاضا و ثبات نسبی حجم عرضه‌ها، میزان دادوستدها نیز حدود 12 درصد کاهش یافت و از 285هزار و 958 تنی در 6ماهه اول سال 99 به 256 هزار و 350 تن در 6 ماهه دوم رسید.
اینکه حجم معاملات به نسبت میزان تقاضا افت کمتری یافته است بیانگر آن است که در نیمه دوم سال در برخی از ماه‌ها با تغییرات بنیادین خرید مواد اولیه مواجه شدیم و توجه اهالی بازار از سمت گریدهای پرتنش و جذاب به‌سوی محصولات عادی بازار جلب شد. عملکرد نهادهای متولی بازار محصولات پتروشیمی سرانجام با نظارت هرچه بیشتر بر بازار، جلوگیری از رشد بی‌رویه قیمت‌ها، تغییر قیمت مبنای دلار از میانگین هفتگی به میانگین ماهانه، سعی کردند تا وقفه‌ای برای اثرگذاری رشد مستمر بهای ارز بر قیمت‌های پایه ایجاد کنند.
اما به تدریج نیمه دوم سال آغاز شد و رکود تقاضا بیش از پیش بر دادوستدهای بازار منعکس شد به‌طوری که حجم معاملات محصولات پلیمری در پایان آبان‌ماه به 192هزار و 183 تن رسید که نسبت به ماه قبل حکایت از افت 40 درصدی دارد. شاید بتوان آبان ماه را به‌عنوان نقطه عطفی برای افت حجم معاملات پلیمرها معرفی کرد چرا‌که داده‌های اثرگذار این ماه تفاوت چندانی با دادوستدهای ماه ابتدایی سال نداشتند. آن‌هم در شرایطی که سال گذشته در حالی آغاز شد که علاوه بر حاکم بودن شرایط خاص و بی‌سابقه کرونایی بر اقتصاد کشور، مطرح بودن بحث قرنطینه و تعطیلی بسیاری از مشاغل تولیدی در کنار تعطیلات سال نو اتفاق افتاد. براین اساس به‌وضوح می‌توان اوج وخامت رکود در آبان ماه را با ماه ابتدایی سال گذشته مورد مقایسه قرار داد. در کنار همه این رخدادها سکانداری تعیین قیمت‌های پایه در نیمه دوم سال از نوسان بهای ارز به قیمت‌های جهانی تغییر پیدا کرد زیرا به‌تدریج بهای نفت و محصولات جهانی پتروشیمیایی چهره افزایشی خود را نشان دادند و رفته‌رفته بر قیمت آنها افزوده شد.
این رخداد در بازارهای جهانی هم‌زمان با شرایط کاهش نسبی و آرام بهای ارز در بازار داخلی بود. به این ترتیب بازار محصولات پتروشیمیایی از محل جرقه‌های افزایشی قیمت جهانی، جریان رشد قیمت پایه را ادامه داد آن‌هم در حالی‌که میزان حجم معاملات به‌شدت تحت‌فشار افت تقاضا کاهش یافته بود؛ بنابراین با وجود آنکه نوسان محدود بهای ارز و به‌نوعی کاهش نسبی آن در اواسط پاییز و ابتدای فصل زمستان خبر خوشی برای بخش تولیدی کشور به شمار می‌رفت، اما بازار با افزایش قیمت جهانی محصولات پتروشیمیایی دچار افزایش نرخ شد.
رخدادهای نفتی سال گذشته
قیمت نفت‌خام برنت در بازارهای جهانی، افت قابل‌توجه و بی‌سابقه خود را در تاریخ 2اردیبهشت 99 به گونه‌ای به خود دید که تا نرخ 18 دلار به ازای هر بشکه رسید. این در حالی بود که قراردادهای آتی نفت حتی نرخ‌های منفی را تجربه کردند که در تاریخ معاملات نفتی امری بی‌سابقه به‌شمار می‌رود. سقوط اعجاب‌آور قیمت نفت، زمینه‌ساز افت جدی قیمت نفتا شد زیرا قیمت نفتا با نفت‌خام ارتباط تنگاتنگی دارد و به‌طور کلی طی فرآیند تصفیه پالایشگاه‌ها تولید می‌شود. از این‌رو نفتا نیز در بهار سال 99 با سقوط جدی قیمت روبه‌رو بود و حتی تا نزدیکی 100 دلار افت نرخ را تجربه کرد. این در حالی بود که ابتدای سال 2020 میلادی بهای نفتا در قیمت‌های بالای 500 دلار نوسان می‌کرد.
محدودیت‌های حمل و نقل به‌واسطه شیوع ویروس ناشناخته کرونا در اقصی‌نقاط دنیا ایجاد شد و بسیاری از کشورها مرزهای خود بر روی نقل و انتقالات بین‌المللی بستند. بهای جهانی محصولات پتروشیمیایی افت چشمگیری پیدا کرد و برای چند ماه متوالی در سال 99 تحرک قیمتی چندانی نداشت.
در فصل پاییز و با انتشار اخبار امیدوارکننده کشف موفقیت‌آمیز واکسن کرونا، به‌تدریج جرقه‌های افزایشی در بازارهای جهانی نفت خام آغاز شد و به دنبال آن، بهای نفتا نیز با شیب کم در مسیر افزایش قیمت قرار گرفت تا جایی‌که در 4 ژانویه سال 2021 قیمت 440 دلار را به خود دید بنابراین در نیمه دوم سال 99 مقابله موفقیت‌آمیز بسیاری از کشورها با شرایط شیوع کرونا در کنار اخبار امیدوارکننده کشف واکسن، مزید بر علت شد و تحرکات قیمتی در بازار جهانی محصولات پتروشیمیایی پدیدار شد.
لگدکوب شدن حجم معاملات زیر فشار دو اهرم کشف نرخ
به این ترتیب در نیمه دوم سال گذشته، تغییر سکانداری معادله کشف نرخ پایه از اهرم بهای ارز به قیمت‌های جهانی اتفاق افتاد. اینکه طی سال گذشته بازار تحت‌تاثیر نوسان یکی از دو اهرم اثرگذار نرخ پایه قرار داشت، بازگشت آرامش به معاملات پتروشیمیایی‌ها را به رویایی دور‌دست تبدیل کرد که نتیجه آن فرو رفتن هر چه بیشتر در شرایط رکود تقاضا بود. در ابتدای سال، رشد مستمر قیمت‌ها دلیل اصلی خریدهای هیجانی متقاضیان بود تا به نوعی اقدام به پوشش ریسک ناشی از تغییرات قیمت کنند اما در بسیاری از هفته‌های نیمه دوم سال متقاضیان به تماشاگرانی تبدیل شدند که در انتظار اخبار خوش افت نرخ، خرید خود را به روزهای آینده موکول کردند و به تامین نیاز حداقلی آن هم به دلیل حفظ حیات تولید خود اکتفا کردند. اگرچه بخش تولیدی اقتصاد متضرر اصلی این استراتژی بود اما به تنها راهکاری بدل شد که ریسک تغییرات قیمت را برای متقاضیان کمتر می‌کرد.
به این ترتیب اگر بخواهیم سال گذشته را برای معاملات پتروشیمیایی‌ها در جملاتی کوتاه خلاصه کنیم، تنها می‌توانیم از نااطمینانی و عدم‌قطعیت‌هایی یاد کنیم که ذهنیت اهالی بازار را مشوش کرده و هر از گاهی خریدهای هیجانی را به این بازار دعوت می‌کرد. البته ذات رشد حجم معاملات در سال قبل را باید مهم‌ترین نکته اثرگذار در این بازار محسوب کنیم که یک سیگنال مثبت و افزایشی است.
داده‌های سالیانه بورس‌کالا نشان می‌دهد که سال گذشته در مقایسه با سال 98 حجم معاملات پتروشیمیایی رشد 11 درصدی را تجربه کرد، در حالی که ارزش معاملات آنها به نزدیکی 100 درصدی صعود کرد. رشد 11درصدی مجموع حجم معاملات محصولات پلیمری و شیمیایی در بازار فیزیکی بورس کالا، طی سال گذشته شاید مهم‌ترین خبر خوشی باشد که می‌توان از مجموعه رخدادهای سال 99 یادآور شد. در مقابل اما، طی سال گذشته قیمت مواد اولیه در این بازار دو‌برابر شد و صنایع تکمیلی علاوه بر تحمل فشارهای گوناگون اقتصادی ناشی از همه‌گیری ویروس کرونا با رشد 100درصدی قیمت مواد اولیه نیز مواجه شدند. این در حالی بود که در بسیاری از برهه‌های سال به‌دلیل تعطیلی‌های ناشی از قرنطینه محصول نهایی آنها همچون گذشته به فروش نمی‌رسید و تداوم حیات آنها با مشکلات جدی مواجه شد.
شاید بتوان گفت جهش قیمت پایه در محصولات پتروشیمیایی بورس کالا آن هم به این شدت، در تاریخ معاملات این بازار بی‌سابقه بوده است.
هنگامی که قیمت مواد اولیه به این شدت روندی افزایشی به خود می‌گیرد، در بخش تولیدی چندین اتفاق را به همراه دارد. در ابتدا واحدهای تولیدی با ظرفیت پایین‌تر که در تامین سرمایه در گردش خود با مشکلاتی مواجه هستند، ناخودآگاه به دلیل رشد قیمت پایه مواد اولیه، با کاهش حجم تولید مواجه می‌شوند. از طرف دیگر در شرکت‌های بزرگ‌تر که به‌راحتی می‌توانند نقدینگی خود را تامین کنند، چنین اتفاقی کم‌رنگ‌تر است. از این‌رو شرکت‌های کوچک‌تر به تدریج از بازار رقابت حذف می‌شوند. البته این حذف شدن تنها به معنی خروج از بازار نیست و ممکن است به تولید محصولی دیگر بپردازند یا وارد بازاری دیگر شوند.
همچنین این امکان وجود دارد که به جای مواد اولیه‌ای که قبلا از بورس کالا خریداری می‌کردند، از مواد بازیافتی که کیفیت پایین‌تر و قیمت کمتری دارد، استفاده کنند. اگرچه این اتفاق در سال‌های دیگر هم تکرار شده است اما در سال 99، رشد حجم معاملات نسبت به سال 98 چندان برجسته نبوده است. از طرف دیگر می‌توان به موجودی انبارها در ابتدای سال 99 اشاره کرد که بسیار بالا به شمار می‌رفت زیرا در آن زمان ذهنیت‌های رشد نرخ در بین اهالی بازار برجسته بود. اما در حال‌حاضر که سال 99 به پایان رسیده است، میزان موجودی انبارها پایین است و خبری از تحریک قیمت‌ها در بازار وجود ندارد آن‌هم در شرایطی که در قله‌های افزایشی خود به‌سر می‌برند. همچنین حجم تقاضا نیز به نسبت کم ارزیابی می‌شود و باتوجه به نزدیکی ماه رمضان و آغاز پیک جدید شیوع ویروس کرونا این مطلب را تداعی می‌کند که اوضاع چندان مساعدی حتی در ابتدای سال 1400، برای وضعیت معاملاتی بازار محصولات پتروشیمیایی وجود ندارد و این نگرانی‌ها را می‌توان از حجم معاملات رهگیری کرد.
