سیدحسام‌الدین پورعباسی *
همزمان با دیدار رییس‌جمهور با کارکنان و اعضای هیات مدیره صندوق مهر امام رضا(ع) به عنوان نهاد ابتکاری دولت نهم در حمایت مالی از متقاضیان مشاغل خرد، رییس دولت دفاع همه جانبه‌ای از این ابتکار و موضوع اعطای اعتبارات خرد به عمل آورد. این نوشتار به بررسی توصیفی جایگاه مشاغل خرد و لزوم حمایت از آن می‌پردازد.

خوداشتغالی در تعریفی ساده کسب و کاری است که فرد به صورت مالک-مدیر آن را راه اندازی و اداره می‌کند و از این رهگذر می‌تواند علاوه بر خود برای دیگران نیز فرصت‌های شغلی پایدار ایجاد کند. به هر حال در حال حاضر بخش حمایت از حفظ و ایجاد مشاغل خرد و اعطای اعتبارات خرد به متقاضیان راه‌اندازی یا توسعه کسب‌وکارهای خرد مورد توجه ویژه کشورها اعم از توسعه یافته و در حال توسعه قرار دارد. برای درک بیشتر اهمیت موضوع می‌توان به دو سند در اثبات این مدعا استناد کرد.
۱) سازمان ملل متحد به دلیل اهمیت مشاغل خرد و وابستگی آن به اعطای اعتبارات خرد سال ۲۰۰۵ را سال اعطای اعتبارات خرد نام نهاد تا با ترغیب نهادهای مالی به پرداخت این گونه اعتبارات راه برای توسعه مشاغل خرد باز شود علت آن هم راه‌اندازی سریع و بازدهی به موقع مشاغل خرد و به تبع آن تاثیر مستقیم و به‌موقع بر زندگی اقشار وسیعی از بیکاران و خانواده آنان نظیر افراد سرپرست خانوار، خودسرپرست، روستایی و غیره عنوان شد.
2) بنیاد نوبل جایزه صلح خود را در سال 2006 به دلیل موفقیت گرامین بانک (بانک دهکده) بنگلادش و دکتر محمد یونس مدیرعامل آن در برنامه‌های حمایت از ایجاد مشاغل خرد پایدار و تاثیر آن در رفع فقر مطلق یا نسبی جامعه روستایی آن کشور به آن بانک اعطا کرد.
به لحاظ دایره شمول تعریفی هم در حال حاضر با توسعه بخش خصوصی و مشاغل پایین دستی صنایع بزرگ، بخش زیادی از مشاغل را در سطح جهان کسب و کارهای خوداشتغالی به خود اختصاص داده است. در سوی دیگر نیز صنایع بزرگ بخش خصوصی با ایجاد خوشه‌های کسب و کار
پایین دستی و تعریف فرآیند تولید قطعه بندی شده محصول به سمت مونتاژ قطعات تولید شده در کارگاه‌های جانبی صنایع (که همگی در تعریف مشاغل کوچک و خرد و در تعریفی دیگر SME‌ها قرار دارند) تغییر سیاست داده‌اند. اما دلیل این موضوع چیست:
۱- اگر سرانه ایجاد یک شغل در صنایع بزرگ رقمی با متوسط ۳۰۰ هزار دلار باشد در بخش اعتبارات خرد، این رقم ۱۰هزار دلار در کشورهای در حال توسعه
و 1000 دلار در کشورهای فقیر و روستایی نظیر بسیاری کشورهای آفریقایی یا آسیایی نظیر بنگلادش است. این رقم را در ایران می‌توان 7 میلیون تومان در روستا و 10 میلیون در مناطق شهری در نظر گرفت.
۲- اگر بازه زمانی صنایع بزرگ برای تبدیل سرمایه به تولید محصول را حداقل ۱۸ ماه در نظر بگیریم این زمان در مشاغل خرد در صورت تامین به موقع سرمایه و ارائه مشاوره و راهنمایی شغلی بین ده روز تا یک ماه خواهد بود.
3- بخش مشاغل خرد قابلیت بردن کسب‌وکارها و به تبع آن درآمد به روستاها و نیز تامین امنیت اقتصادی و اجتماعی اقشاری نظیر زنان سرپرست خانوار، رهاشدگان از زندان، افراد تحت پوشش حمایت‌های بلاعوض دولت نظیر مددجویان و مانند اینها را در کمترین زمان ممکن دارد.
۴- امکان توسعه کسب و کار و تشکیل کسب و کارهای خانوادگی، تعاونی و... وجود دارد.
5- آثار اجتماعی آن از تاثیر اقتصادی آن بسیار فراتر است که از تقویت هویت اجتماعی با شاغل شدن کم هزینه و سریع افراد، پیشگیری از ناهنجاری‌های اجتماعی ناشی از فقر که ریشه در بیکاری دارد و مواردی از این دست را می‌توان به عنوان مشتی نشانه خروار برشمرد.
نتیجه‌گیری
آنچه در اعطای اعتبارت خرد خوداشتغالی اهمیت دارد حمایت‌های جانبی دولت در اموری نظیر معافیت‌های مالیاتی، همیاری در تشکیل خوشه‌های کسب و کار، بازاریابی، ارائه مشاوره شغلی، آموزش‌های مهارتی و مانند اینها به جای اتکای صرف به اعطای اعتبارات است. بخش بسیار مهم دیگر نظارت بر ایجاد و حفظ کسب و کارهاست که در حال حاضر مورد توجه جدی دولت قرار دارد و بسیاری از آنان در طرح‌های نظیر ساماندهی مشاغل خانگی، خوشه‌‌بندی مشاغل، نظارت بر تسهیلات پرداختی (مدل بسیار موفق صندوق مهر امام رضا(ع) قانون شده یا به عنوان طرح و رویه جاری در دست اجراست.
موارد پیش‌گفته این نوید را می‌دهد که مشاغل خرد در ایران با همت دولت به سمت الگویی بومی و موفق گام بر می‌دارد و این توجیهی است واضح بر اصرار دولت برای سوق دادن منابع قرض‌الحسنه به سمت متقاضیان راه‌اندازی کسب و کارهای خرد و تقویت نهادهای تخصصی متولی حمایت از راه اندازی مشاغل خوداشتغالی نظیر صندوق مهر امام رضا(ع) که در حال حاضر به لحاظ پرداخت ریالی و کسب و کار حمایت شده (بیش از ۴۰۰ هزار فقره و ۲۰۰ میلیارد تومان) و نظارت مستمر تا مرحله تثبیت شغل و تسویه وام (۵سال) عملکردی موفق همسو با نهادهای متعارف بین‌المللی نظیر گرامین بانک دارد.

در حال حاضر در ایران با وجود ورود سایر سازمان‌های نظیر کمیته امداد امام که در کنار کارویژه اصلی خود به طور پراکنده اعتباراتی را نیز در بخش مشاغل خرد پرداخت می‌کنند تنها نهاد تخصصی اعطای اعتبارات خرد که همزمان متولی کسب‌وکارهای خوداشتغالی نیز محسوب می‌شود صندوق مهر امام رضا(ع) است که پیش از این با عنوان صندوق حمایت از فرصت‌های شغلی فعالیت داشت و در حال حاضر دارای تجربه ۲۰ ساله در شناسایی، پالایش متقاضیان، بررسی طرح، پرداخت تسهیلات، ارائه مشاوره و راهنمایی شغلی و نظارت بر تسهیلات پرداختی است و در واقع می‌توان با تمرکز اعتبارت در صندوق یادشده از طریق سایر سازمان‌های شناسایی‌کننده افراد واجد شرایط نظیر زنان سرپرست خانوار، روستائیان، مددجویان، رهاشدگان از زندان‌ها و غیره را جهت حمایت تخصصی در اعطای اعتبار خرد و راه‌اندازی کسب‌وکار خوداشتغالی به نهاد تخصصی آن معرفی کرد، زیرا با تمرکز برنامه‌ها می‌توان اهداف حمایتی را تا مواردی نظیر ایجاد مدل یکپارچه‌سازی اطلاعات مشاغل خرد، سامانه مشترک به منظور تمرکز در ثبت نام متقاضیان، ساماندهی برنامه‌های حمایتی از خودشاغلان، تهیه سبد مشاغل، غنی‌سازی مشاغل خرد با روش خوشه‌بندی، فرهنگ‌سازی، آموزش و افزایش آگاهی در راستای ترویج خوداشتغالی در کنار اتکای به اخذ حمایت‌های مالی گسترش داد.

* کارشناس بانکی