تدابیر علمی برای بهره‌گیری از منابع نفتی

دکتر سیدغلامحسین حسن‌تاش نایب رئیس هیات مدیره انجمن اقتصاد انرژی ایران بازار جهانی نفت در ۶ ماه گذشته بیش از هر چیز تحت تاثیر فزونی عرضه بر تقاضا بوده و عمده‌ترین عامل کاهش قیمت جهانی نفت نیز همین مساله بوده است. در چنین شرایطی بیانیه لوزان که احتمال توافق میان ایران و ۱+۵ را بسیار تقویت کرد، این تلقی و انتظار را در بازار به‌وجود آورد که با بازگشت ایران به جامعه جهانی و کاهش تحریم‌ها، میزان تولید به خصوص صادرات نفت ایران افزایش خواهد یافت و فزونی عرضه بر تقاضا باز هم بیشتر خواهد شد و طبعا چنین انتظاری موجب فشار بیشتر بر قیمت‌های نفت می‌شود. با توجه به رکودهای قبلی تولید و صادرات نفت ایران، این انتظار البته غیرعقلایی و دور از واقع نیست.

در صورت تداوم روندهای فعلی بازار نفت و با در نظر گرفتن این موضوع که اتفاقات خاص ژئوپلیتیکی (مانند کشیده شدن احتمالی جنگ عربستان و یمن به مناطق نفت‌خیز عربستان) یا اتفاقات خاص طبیعی (مانند توفان‌هایی که تولید نفت برخی از میادین جهان را متوقف کند) رخ ندهد، طبعا در صورت تحقق توافق و افزایش صادرات نفت ایران، قیمت‌ جهانی نفت با کاهش بیشتری روبه‌رو خواهد شد.

اما به‌دنبال کاهش چند ساله میزان تولید نفت ایران، عدم سرمایه‌گذاری‌های لازم و کافی در میادین نفتی ایران و همچنین با توجه به وضعیت میادین و تاسیسات نفتی ایران، به‌نظر نمی‌رسد که به محض رفع تحریم‌ها تولید نفت ایران به سرعت به رکودهای گذشته برگردد و این امر زمانبر و تدریجی خواهد بود، سرعت آن نیز بستگی به سرعت رفع تحریم‌های بانکی و امکانات صنعت نفت در تامین سرمایه، ارز و واردات تجهیزات مورد نیاز خود خواهد داشت. اما بازیابی بازارها و مقاصد قبلی نفت‌خام ایران در شرایط اشباع بازار جهانی نفت، کار بسیار آسانی نخواهد بود، ولی چندان هم دشوار نیست.

ایران تقریبا در تمامی دوران بعد از پیروزی انقلاب به‌خصوص بعد از اشغال سفارت آمریکا، با تحریم‌ها و محدودیت‌هایی در صادرات نفت خود روبه‌رو بوده است، اما با همکاری میان دستگاه‌های مختلف به ویژه وزارتخانه‌های نفت، امورخارجه و صنعت و تجارت بر آن فائق آمده است. علاوه‌بر این همان‌طور که ذکر شد از طرفی افزایش تولید و صادرات نفت ایران تدریجی خواهد بود و از سوی دیگر با ادامه روند فعلی قیمـت‌های جهانی نفت، توازن عرضه و تقاضای جهانی نفت به تدریج تغییر خواهد کرد و جا برای نفت ایران باز خواهد شد. همچنین از نظر سازمان اوپک باید گفت این سازمان نمی‌تواند هیچ محدودیتی را برای تولید نفت ایران به‌وجود آورد چرا که سهمیه تاریخی و رسمی ما تغییری نکرده و ایران در شرایط خاصی بوده است و افزایش صادرات حق طبیعی ایران است. ضمن اینکه تصمیمات اوپک به اتفاق آرا اتخاذ می‌شود و در عین‌حال فاقد ضمانت اجرایی‌ است، اوپک نمی‌تواند هیچ‌گونه محدودیت عملی در این زمینه ایجاد کند.

در مورد درآمد نفت و سهم آن در بودجه کشور باید توجه داشت که در بهترین شرایط حداقل در سال ۱۳۹۴، درآمد نفت نسبت به سال‌های گذشته افزایش چشمگیری نخواهد داشت، چرا که درآمد صادرات نفت حاصلضرب میزان صادرات و قیمت نفت صادراتی است و کاهش شدید قیمت نفت، پیشاپیش هرگونه افزایش احتمالی در میزان صادرات را خنثی کرده است. اما از منظر اقتصاد کلان، آنچه باید نگران آن بود آزاد شدن منابع عظیم ارزی بلوکه شده ایران است.

در صورت رفع یا کاهش محدودیت‌های بانکی بین‌المللی وضع شده علیه ایران، که بدترین و تاثیرگذارترین بخش تحریم‌ها بوده است، بسیاری از منابع بلوکه شده ایران امکان نقل و انتقال خواهند یافت و در دسترس قرار خواهد گرفت و با توجه به حجم این منابع، اگر تدابیر علمی و عقلایی لازم برای نحوه بهره‌گیری از این منابع، که به هرحال منشأ نفتی دارد، به‌کار گرفته نشود، اقتصاد ایران می‌تواند با حمله جدیدی از ناحیه بیماری هلندی و با موج جدیدی از پدیده نفرین منابع مواجه شود. دستاوردهای مثبت تحریم‌ها را باید شناسایی کرد و پاس داشت.