سایه خطاهای شناختی بر سرمایه‌گذاری خرد
انسان اقتصادی در برابر انسان عادی: دو دیدگاه متفاوت
در اقتصاد کلاسیک، فرض بر این است که افراد بهطور منطقی و با استفاده از تمامی اطلاعات موجود تصمیم‌گیری می‌کنند. این افراد که به آنها «انسان‌‌‌های اقتصادی» یا «Econ» گفته می‌شود، همواره به دنبال حداکثر کردن سود و منفعت خود هستند. اما در واقعیت، انسان‌‌‌های معمولی بهطور کامل منطقی عمل نمی‌‌‌کنند و تصمیمات آنها تحت‌تاثیر عوامل روان‌شناختی و احساسی قرار می‌گیرد. این افراد بهطور ناخودآگاه از سوگیری‌‌‌های شناختی مختلفی متاثر می‌‌‌شوند که به تصمیمگیریهای غیرمنطقی و گاهی زیان‌‌‌آور منجر می‌شود.
لنگر انداختن: بازگشت به نقطه مرجع
یکی از سوگیری‌‌‌های شناختی مهم، لنگر انداختن است. بهعنوان مثال، زمانی که یک سرمایه‌گذار برای اولین بار با قیمت سهامی مواجه می‌شود، این قیمت بهعنوان یک نقطه مرجع در ذهن او نقش می‌‌‌بندد و تصمیمات بعدی او براساس این نقطه مرجع گرفته می‌شود. فرض کنید قیمت سهام شرکتی ۱۰۰تومان است. اگر بعد از مدتی قیمت به ۸۰تومان برسد، سرمایه‌گذار ممکن است این کاهش قیمت را فرصت خوبی برای خرید بداند؛ حتی اگر ارزش واقعی سهام کمتر از این مقدار باشد. در واقعیت، این سوگیری می‌‌‌تواند به تصمیم‌گیری نادرست و زیان‌‌‌آور منجر شود.
اعتماد به نفس بیش از حد: توهم توانمندی
یکی دیگر از سوگیری‌‌‌های مهم، اعتمادبه‌نفس بیش از حد است. این سوگیری باعث می‌شود که سرمایه‌گذاران بیش از حد به توانایی‌‌‌های خود در تحلیل و پیش‌بینی بازار اعتماد کنند. بهعنوان مثال، سرمایه‌گذاری که در یک دوره زمانی موفق به کسب سود شده است، ممکن است گمان کند که توانایی‌‌‌های خاصی در پیش‌بینی بازار دارد و بدون انجام تحلیل‌‌‌های دقیق به خرید و فروش ادامه دهد. این اعتمادبه‌نفس کاذب می‌‌‌تواند به زیان‌‌‌های سنگین منجر شود. بهعنوان مثال، در سال ۱۳۹۸، بسیاری از سرمایه‌گذاران به دلیل رشد سریع بورس تهران، بهطور بی‌‌‌رویه به سرمایه‌گذاری در سهام پرداختند و با افت ناگهانی بازار در سال ۱۳۹۹، زیان‌‌‌های بزرگی متحمل شدند.
تایید‌‌‌طلبی: جست‌وجوی تایید برای باورها
سوگیری تایید‌‌‌طلبی یکی دیگر از عواملی است که می‌‌‌تواند بر تصمیمات سرمایه‌گذاران تاثیر بگذارد. افراد تمایل دارند به دنبال اطلاعاتی باشند که باورها و تصمیمات قبلی آنها را تایید کند و از اطلاعاتی که خلاف این باورها را نشان می‌دهد، چشم‌‌‌پوشی کنند. بهعنوان مثال، سرمایه‌گذاری که به سهامی خاص اعتقاد دارد، ممکن است تنها به دنبال اخبار و گزارش‌‌‌هایی باشد که این اعتقاد را تایید می‌کند و از گزارش‌‌‌هایی که نشان‌‌‌دهنده ضعف‌‌‌های این سهام است، غفلت کند. در بازار ایران، برخی سرمایه‌گذاران همچنان به سهام برخی شرکت‌های دولتی یا شبه‌‌‌دولتی اعتقاد دارند؛ حتی زمانی که این شرکت‌ها عملکرد ضعیفی داشته باشند.
اثر دسترسی: تاثیر اطلاعات در دسترس
اثر دسترسی نیز می‌‌‌تواند به تصمیمات نادرست منجر شود. این سوگیری زمانی رخ می‌دهد که افراد بیش از حد به اطلاعاتی که به‌راحتی در دسترس هستند، اتکا کرده و از اطلاعات مهم دیگر غفلت می‌کنند. بهعنوان مثال، اگر در اخبار بهطور مکرر درباره افزایش قیمت یک کالا گزارش شود، سرمایه‌گذاران ممکن است تصور کنند که قیمت این کالا همچنان افزایش خواهد یافت و بدون توجه به عوامل بنیادین، به خرید آن روی بیاورند.در سال‌های اخیر، گزارش‌‌‌های مکرر درباره افزایش قیمت دلار در ایران باعث شد بسیاری از مردم بدون تحلیل‌‌‌های دقیق، به خرید ارز روی بیاورند.
زیان‌‌‌گریزی: هراس از شکست
یکی دیگر از سوگیری‌‌‌های شناختی مهم، زیان‌‌‌گریزی است. این سوگیری باعث می‌شود، افراد بیشتر از آنکه از به دست آوردن سود خوشحال شوند، از ازدست‌دادن پول نگران شوند. بهعنوان مثال، یک سرمایه‌گذار ممکن است به جای فروش یک سهام زیان‌‌‌ده و جلوگیری از زیان بیشتر، آن را نگه دارد؛ به امید اینکه قیمت آن دوباره افزایش یابد. این رفتار می‌‌‌تواند موجب زیان‌‌‌های بیشتری شود. در بازار سهام تهران، بسیاری از سرمایه‌گذاران در مواجهه با افت شدید قیمت‌ها در سال ۱۳۹۹، از فروش سهام زیان‌‌‌ده خودداری کردند و در نتیجه، زیان‌‌‌های بیشتری متحمل شدند.
پشیمانی گریزی: اجتناب از تصمیمات پشیمانی‌‌‌‌برانگیز
پشیمانی‌گریزی یکی دیگر از سوگیری‌‌‌هایی است که بر تصمیمات سرمایه‌گذاران تاثیر می‌‌‌گذارد. افراد تمایل دارند از تصمیماتی که ممکن است به پشیمانی منجر شوند، اجتناب کنند. بهعنوان مثال، سرمایه‌گذاری که در گذشته تصمیمی گرفته که سبب زیان شده است، ممکن است از تکرار همان تصمیم، حتی در شرایطی که منطقی به نظر می‌‌‌رسد، اجتناب کند. در بازار ایران، بسیاری از افراد که تجربه زیان در سرمایه‌گذاری‌‌‌های خود را دارند، از ورود مجدد به بازار سرمایه خودداری می‌کنند.
سوگیری‌‌‌های فراوانی و نمایندگی: تکیه بر تجربیات اخیر
در نهایت، سوگیری فراوانی و سوگیری نمایندگی نیز می‌‌‌تواند بر تصمیمات سرمایه‌گذاران تاثیر بگذارد. افراد تمایل دارند براساس تجربیات اخیر خود تصمیم‌گیری کنند و به اطلاعات جدید توجه کافی نداشته باشند. بهعنوان مثال، اگر یک سرمایه‌گذار در گذشته با خرید سهام یک شرکت خاص سود کرده باشد، ممکن است به خرید دوباره آن سهام، حتی در شرایطی که بازار تغییر کرده است، روی بیاورد. در ایران، برخی سرمایه‌گذاران همچنان به سهام شرکت‌های خاصی که در گذشته سودآور بوده‌‌‌اند تمایل دارند؛ حتی اگر شرایط بازار تغییر کرده باشد.
نتیجه‌‌‌گیری
با انتخاب دکتر مسعود پزشکیان بهعنوان رئیس‌‌‌جمهور جدید، انتظار می‌رود اصلاحاتی در امور اقتصادی و روابط بین‌المللی رخ دهد. این انتظارات می‌‌‌توانند سوگیری‌‌‌های شناختی مختلفی را فعال کنند. سرمایه‌گذاران ممکن است تحت‌تاثیر سوگیری تایید‌‌‌طلبی تنها به اخبار مثبت توجه کنند و هشدارهای منفی را نادیده بگیرند. همچنین، اعتمادبه‌نفس بیش از حد می‌‌‌تواند باعث شود که سرمایه‌گذاران تصمیماتی با ریسک بالاتر اتخاذ کنند. سوگیری لنگر انداختن نیز ممکن است باعث شود که قیمت‌های ابتدایی پس از انتخابات بهعنوان مرجع در نظر گرفته شود و تغییرات بعدی نسبت به آن ارزیابی شود؛ حتی اگر شرایط بازار تغییر کرده باشد. سوگیری‌‌‌های شناختی می‌‌‌توانند به‌شدت بر تصمیمات سرمایه‌گذاری افراد تاثیر بگذارند و به زیان‌‌‌های مالی منجر شوند. آگاهی از این سوگیری‌‌‌ها و تلاش برای کاهش تاثیر آنها می‌‌‌تواند به سرمایه‌گذاران کمک کند تا تصمیمات بهتری بگیرند و از زیان‌‌‌های احتمالی جلوگیری کنند. در دنیای مالی که پر از عدم‌قطعیت‌‌‌ها و پیچیدگی‌‌‌هاست، شناخت و مدیریت این سوگیری‌‌‌ها می‌‌‌تواند تفاوت بزرگی در موفقیت و شکست سرمایه‌گذاران ایجاد کند.
