ارتش از جان «خان» چه میخواهد؟
در ۹مه، «عمران خان»، نخست‌‌‌وزیر سابق، به‌‌‌شدت مورد ضرب و شتم قرار گرفت، سپس توسط شبه‌‌‌نظامیان کشور بازداشت شد. این امر موجب شورش چندروزه در سراسر پاکستان شد؛ هرچند پس از حکم دیوان عالی آزاد شد. «خان» که در ماه نوامبر از سوءقصد جان سالم به در برد، قصد دارد مبارزات انتخاباتی خود را برای انتخابات زودهنگام در پاکستان از سر بگیرد. محبوبیت «خان» که در آوریل ۲۰۲۲ به دلیل رأی عدم‌اعتماد پس از درگیری با «تشکیلات» از قدرت برکنار شد، اکنون به بالاترین حد خود رسیده است. شکی نیست که اگر انتخابات آزاد طبق برنامه در پاییز برگزار شود، او به‌‌‌عنوان نخست‌‌‌وزیر بازخواهد گشت. به نظر می‌رسد مردم پاکستان آماده هستند تا موضع خود را در برابر «تشکیلات» برای اولین بار در تاریخ اعلام و اطمینان حاصل کنند که آنچه رخ می‌دهد به نفعشان خواهد بود.
«تشکیلات» پاکستان و حزب حاکم «مسلم‌لیگ - شاخه نواز» (PML-N) - به رهبری نخست‌‌‌وزیر شهباز شریف- به دنبال رد صلاحیت «خان» و کنار گذاشتن او از سیاست هستند. این کاپیتان سابق کریکت با بیش از ۱۴۰اتهام جنایی روبه‌روست. در آخرین مورد، ادعا شده بود که «خان» و همسرش، عارف صوفی‌مسلک یعنی «بُشرا واتو»، املاک و مستغلات پرسودی را در ازای انجام خدماتی به «مالک ریاض حسین» -یکی از ثروتمندترین تاجران پاکستان، در زمانی که «خان» نخست‌‌‌وزیر بود- به دست آوردند. «خان» و حزب متبوعش «تحریک انصاف پاکستان» (PTI) گفتند که این پرونده دارای انگیزه سیاسی است. محتمل به نظر می‌رسد که «خان» دوباره دستگیر شود. او به قید وثیقه آزاد شده است؛ اما شریف و متحدانش خواهان بازداشت دوباره او شده‌‌‌اند. دکتر آویناش پالیوال، دانشیار روابط بین‌الملل دانشکده مطالعات شرقی و آفریقایی (SOAS) می‌‌‌گوید: «بی‌‌‌تردید عمران خان دوباره دستگیر خواهد شد.
ما شاهد قوه قضاییه‌‌‌ای چندپاره در پاکستان هستیم که می‌‌‌تواند از دیگران تاثیر بپذیرد.» وی افزود: «حکم [آزادی با قید وثیقه خان] از سوی قضات طرفدار وی در دیوان عالی صادر شد و اکنون ارتش در تلاش است تا این حکم را نقض کند. به‌‌‌هرحال، این امر صد درصد در مقطعی اتفاق خواهد افتاد؛ اینکه او پشت میله‌‌‌های زندان برود و اتهاماتی علیه او مطرح شود که هیچ دادگاهی نتواند آن اتهامات را رد کند.» از بسیاری جهات، «خان» به‌‌‌عنوان یک سیاستمدار پوپولیست، قربانی موفقیت خود است. از زمان برکناری‌‌‌اش از قدرت در آوریل ۲۰۲۲ -که به دنبال آن نزاع مستقیم و تماشایی با ارتش رخ داد- محبوبیت او افزایش یافت. «خان» توانسته است با موفقیت از ناامیدی فزاینده مردم پاکستان نسبت به شریف به دلیل ناتوانی‌‌‌اش در رسیدگی به مشکلات اقتصادی کشور و مداخله مداوم ارتش در سیاست‌‌‌های عمومی استفاده کند. براساس مطالعه ماه مارس مرکز ویلسون، اندیشکده پیشرو در ایالات‌‌‌متحده، تورم مواد غذایی ۴۰درصد است که بالاترین میزان در آسیاست و تقریبا ۷۰میلیون پاکستانی گرسنه هستند.
بسیاری از داروهای حیاتی، از جمله داروهایی که در درمان دیابت، قلب و بیماری‌‌‌های کلیوی استفاده می‌شوند، در بیمارستان‌‌‌ها تمام شده است، در حالی که کمبود بودجه باعث شد خیبر پختونخوا، یکی از چهار استان پاکستان، مراقبت‌‌‌های پزشکی رایگان را در ۲مه به حالت تعلیق درآورد. تسکین اقتصادی نیز قریب‌‌‌الوقوع به نظر نمی‌‌‌رسد. مذاکرات با صندوق بین‌المللی پول برای تامین مالی بیش از ۱/ ۱میلیارد دلار شکست‌‌‌خورده است؛ تا حدی به دلیل بی‌‌‌میلی شریف برای اعمال تدابیر ریاضتی غیر‌محبوب شدید بر مردم با نزدیک شدن به انتخابات. بی‌‌‌تردید چند دهه سوءمدیریت اقتصادی در پاکستان وجود داشته است. این کشور پیوسته فراتر از توان خود وام گرفته و نتوانسته است پایه مالیاتی خود را متنوع کند. مخالفان «خان» استدلال می‌کنند که او مانند شریف‌‌‌ها و دیگر خاندان سیاسی پاکستان، همچون بوتوها، در فساد دست داشته است.
بااین‌‌‌حال، «خان» از زمانی که از قدرت کنار گذاشته شد، «روایت قربانی» را با دقت طراحی و اکثریت قابل‌‌‌توجهی از پاکستانی‌‌‌ها را متقاعد کرد که تنها او می‌‌‌تواند دَم و تشکیلات راکد سیاسی و اقتصادی کشور را اصلاح کند. براساس نظرسنجی گالوپ پاکستان، میزان محبوبیت او در ماه فوریه ۶۱درصد بود و شهباز شریف با ۳۲درصد عقب‌‌‌تر از اوست. «تشکیلات» هر کاری بتواند برای متوقف کردن او انجام خواهد داد. «خان» می‌‌‌تواند قدرت را از آنها سلب کند و حتی به دنبال انتقام گرفتن از شخصیت‌‌‌های ارشد نظامی یا سیاسی باشد. «خان» سرلشکر فیصل نصیر، شخصیت بلندپایه نظامی و شریف را متهم کرده است که در ماه نوامبر در تلاش برای سوءقصد به او دست داشته‌‌‌اند؛ سوءقصدی که در آن چهار گلوله به «خان» شلیک و وی از ناحیه پا مجروح شد. او در حین آزادی از زندان، ژنرال عاصم منیر، رئیس جدید ستاد ارتش کشور را متهم کرد که در دستگیری‌‌‌اش نقش داشته است. «خان» و «منیر» دشمنی دیرینه دارند.
زمانی که او نخست‌‌‌وزیر بود، منیر از سمت ریاست سرویس‌‌‌های اطلاعاتی پاکستان برکنار شد؛ زیرا این سرویس ادعا می‌‌‌کرد تحقیقات از همسر سوم «خان»، یعنی بشرا واتو، به اتهام فساد مالی آغاز شده است. اکنون به‌‌‌احتمال‌‌‌زیاد شاهد خواهیم بود که شریف و متحدان «تشکیلاتی‌‌‌اش» اقدامات بیشتری علیه قوه قضاییه و رهبری حزب «تحریک انصاف» برای تضعیف حفاظت از «خان» انجام می‌دهند. چنین بود که صدها تن از اعضای «مسلم لیگ-شاخه نواز» مسلح به چوب، وارد دیوان عالی کشور شدند تا قضات را تهدید کنند «خان» را به زندان بازگردانند. پس از دستگیری «خان»، حزب «تحریک انصاف» از پاکستانی‌‌‌ها خواست به خیابان‌‌‌ها بیایند و در صورت دستگیری دوباره «خان»، بی‌‌‌تردید دوباره این کار را انجام خواهد داد. خشونتی که پس از دستگیری «خان» رخ داد، در تاریخ پاکستان بی‌‌‌سابقه بود؛ زیرا بخش‌‌‌های زیادی از معترضان خشمگین ساختمان‌‌‌های نظامی، از جمله مقر ارتش در راولپندی را به آتش کشیدند.
تنها با آزادی «خان» بود که ناآرامی‌‌‌ها فروکش کرد. حزب «تحریک انصاف» ادعا می‌کند که حداقل ۴۷نفر از حامیانش توسط ارتش کشته شدند و آخرین آمار کشته‌‌‌شدگان را ۹نفر اعلام کرده است. «خان» می‌‌‌گوید ۷هزار نیروی حزب «تحریک انصاف» (PTI)، از جمله بسیاری از رهبران ارشد حزب، زندانی شده‌‌‌اند. ادعاهای شکنجه بسیار گسترده است. بستگان مسن و فرزندان خردسال اعضای «تحریک انصاف» نیز دستگیر شده‌‌‌اند. شریف می‌‌‌گوید که با «مشت آهنین» علیه معترضان برخورد می‌کند و دستگیری‌‌‌های دسته‌‌‌جمعی در صورت وقوع دوباره ناآرامی‌‌‌ها آغاز خواهد شد. توانایی شریف و «تشکیلات» برای برانگیختن ترس در میان پاکستانی‌‌‌ها شاید بهترین شانس آنها برای حفظ قدرت باشد. «عُزَیر یونس»، مدیر ابتکار پاکستان در شورای آتلانتیک که اندیشکده مستقر در ایالات‌‌‌متحده است، می‌‌‌گوید: «برای من واضح است که فقط یک نفر -خواه خان باشد یا فرمانده ارتش- می‌‌‌تواند از نظر سیاسی از این بحران جان سالم به در ببرد.»
وی افزود: «طی چند هفته آینده، نحوه انجام این وضعیت به توانایی ژنرال منیر و نیروهای مسلح برای اثبات خود و سپس توانایی خان و حزب او برای حفظ اعتراضات عمومی بستگی خواهد داشت.» چند متغیر دیگر می‌‌‌تواند بر رویدادهای پاکستان تاثیر بگذارد. اول، به نظر می‌رسد که گسست‌‌‌هایی در میان رهبران ارشد نظامی کشور وجود دارد؛ اگرچه شدت آنها نامشخص است.
بسیاری از فرماندهان از زمان حضور «خان» در قدرت به‌‌‌عنوان نخست‌‌‌وزیر طرفدار وی باقی مانده‌‌‌اند و قابل‌‌‌توجه است که در جریان خشونت‌‌‌های اخیر، چهره‌‌‌های سابق ارتش که بسیاری اکنون در خارج از کشور زندگی می‌کنند، معترضان را هدایت می‌‌‌کردند. چند فرماندهی نظامی فعال نیز از اتخاذ رویکردی سنگین علیه حامیان PTI خودداری کردند. طی بحران‌های قبلی، قدرت‌‌‌های خارجی از جمله عربستان‌سعودی، امارات متحده عربی و ایالات‌‌‌متحده نیز برای میانجی‌گری دست‌‌‌به‌‌‌کار شدند. این بار حداقل به‌‌‌صورت آشکار این اتفاق نیفتاده است. اما بعید است که چین که حدود ۶۵میلیارد دلار در پاکستان به‌‌‌عنوان بخشی از کریدور اقتصادی چین-پاکستان سرمایه‌گذاری کرده یا هند که چهار جنگ با همسایه خود داشته است، در صورت بدتر شدن نظم و قانون همچنان نظاره‌‌‌گر باشند و دست‌‌‌به‌‌‌کاری نزنند.
یکی از برندگان این بحران احتمالا «تحریک طالبان پاکستان» (TTP)، گروه شبه‌‌‌نظامی متحد با طالبان افغانستان است که آتش‌‌‌بس خود را با دولت پاکستان در ماه نوامبر لغو کرد. «تحریک طالبان پاکستان» از آن زمان حملات روزانه خود را علیه پلیس و ارتش آغاز کرده است. ژانویه ۲۰۲۳ مرگبارترین ماه برای نیروهای امنیتی پاکستان در یک‌دهه گذشته بود که یکی از این حملات انتحاری به مسجدی در پیشاور ۸۳کشته بر جا گذاشت. باید یک جبهه متحد علیه «تحریک طالبان پاکستان» شکل گیرد؛ در غیر‌این صورت پاکستان در معرض خطر سقوط به‌‌‌سوی هرج‌‌‌ومرج کامل است.
