اثر آینده بر وضعیت فعلی
تورم انتظاری و اهمیت آن
تمام مدل‌‌‌های نظری در علم اقتصاد، از منحنی فلیپس تعمیم‌یافته با انتظارات، تا منحنی فلیپس کینزین‌‌‌های جدید، بر این امر تاکید دارند که انتظارات تورمی، در تعیین تورم واقعی(Actual inflation) نقش کلیدی دارد. شواهد تجربی نیز نشان می‌دهد که تغییرات در انتظارات تورمی می‌‌‌تواند، به تغییرات در تورم واقعی منجر شود. هرچند انتظارات تورمی به صورت مستقیم قابل مشاهده نیست؛ اما امکان برآورد آن بر پایه سنجش بازاربنیان (Market-Based Measures) و سنجش‌‌‌های پیمایش‌بنیان (Survey-Based Measures) وجود دارد. بهعنوان مثال، در سنجش بازاربنیان، انتظارات تورمی براساس حداقلی که مشارکت‌‌‌کنندگان در بازارهای مالی برای اوراق نمایه‌شده به تورم، تمایل به پرداخت دارند، برآورد می‌شود. در سنجش پیمایش‌بنیان، برخلاف سنجش بازاربنیان، اطلاعات مربوط به انتظارات تورمی از گروه‌‌‌های مختلف جامعه، از جمله مصرف‌کنندگان، متخصصان پیش‌بینی و مدیران بنگاه‌‌‌ها جمع‌آوری می‌شود.
بر این اساس، انتظارات تورمی، باور افراد جامعه یا گروه‌‌‌هایی از افراد جامعه را در خصوص رشد قیمت‌ها در آینده نشان می‌دهد. افرادی که بر این باور باشند که سطح قیمت بیشتر افزایش خواهد یافت، انتظارات تورمی بالاتری دارند و آنهایی که بر این باور باشند که سطح قیمت کمتر افزایش خواهد یافت، انتظارات تورمی کمتری دارند. در این میان، انتظارات تورمی مصرف‌کنندگان و صاحبان کسب‌وکار دارای اهمیت زیادی است؛ چراکه قیمت‌ها براساس تعاملات عرضه و تقاضا شکل می‌گیرد؛ بر این اساس، نشان‌‌‌دهنده تصمیم‌‌‌های مصرف‌کنندگان و صاحبان بنگاه‌‌‌هاست. در خصوص اهمیت انتظارات تورمی می‌‌‌توان اشاره کرد که شواهد تجربی نشان می‌دهد، انتظارات تورمی بر تصمیمات اقتصادی به‌شدت اثر می‌‌‌گذارد. بهعنوان مثال، اگر بنگاه‌‌‌ها بر این انتظار باشند که قیمت‌ها در آینده افزایش خواهد یافت، این انتظارات بر تصمیم‌‌‌های قیمت‌گذاری در دوره جاری تاثیر خواهد گذاشت.
همچنین شواهد تجربی تایید می‌کنند که انتظارات تورمی بر تورم واقعی اثرگذار هستند. بهعنوان مثال، برخی مطالعات تجربی بر رابطه علّی بین تورم انتظار و تورم واقعی تاکید دارند؛ به این معنی که شوک مثبت تورم انتظاری، تورم واقعی را افزایش می‌دهد و انتظارات تورمی بالاتر، به افزایش قیمت توسط بنگاه‌‌‌ها در زمان جاری منجر می‌شود. بر این اساس، رصد و پایش وضعیت انتظارات تورمی، به‌ویژه در بخش مصرف‌کنندگان و صاحبان کسب‌وکار برای سیاستگذاری، به‌ویژه سیاستگذاری‌‌‌های حوزه پولی بسیار مهم و کلیدی است. برای نمونه، در بحث سیاستگذاری‌‌‌های پولی تاکید می‌شود که بانک‌های مرکزی در راستای دستیابی به تورم هدف، باید انتظارات تورمی را در اقتصاد تثبیت کنند تا تورم هدف تحقق یابد.
انتظارات تورمی در اقتصاد ایران
با توجه به مباحث مطرح‌شده، مشاهده می‌شود که انتظارات تورمی، نقش مهم و کلیدی در شکل‌‌‌دهی رفتار عاملان اقتصادی، به‌ویژه مصرف‌کنندگان و صاحبان کسب‌وکار دارد. با توجه به شوک‌‌‌های متعددی که در اقتصاد کشور در سال‌های اخیر تجربه شده است، همواره انتظارات تورمی بالاتر بر اقتصاد ایران حاکم بوده و این امر، به‌‌‌خوبی در رفتار مصرف‌کنندگان و صاحبان کسب‌وکارها قابل مشاهده است. برای مثال، با شوک حذف ارز ترجیحی در ماه‌‌‌های اخیر، انتظارات تورمی مردم افزایش یافته و این امر به خریدهای بیش از نیاز و انبار مایحتاج ضروری مردم منجر شد. نمونه دیگر ان در رفتار صاحبان کسب‌وکار، از جمله تولیدکنندگان مواد غذایی مشاهده شد. این گروه از عاملان اقتصادی، درنتیجه شوک حذف ارز ترجیحی، انتظارات تورمی بالاتری را برآورد کرده و از عرضه کالا در بازار خودداری کردند.
در شرایط فعلی، شوک‌‌‌های داخلی و خارجی بر اقتصاد کشور حاکم بوده و این امر بر انتظارات تورمی بالا در جامعه دامن می‌‌‌زند. هرچند پیمایش‌‌‌های محدودی از مصرف‌کنندگان و صاحبان کسب‌وکار در خصوص انتظارات تورمی در آینده وجود دارد؛ اما شواهد دنیای واقعی به‌‌‌خوبی نشان می‌دهد که انتظارات تورمی از یکسو، در نتیجه سیاستهای اقتصادی که بیشتر جنبه شوک داخلی دارد و از سوی دیگر، عدم‌تعیین‌تکلیف مذاکرات برجام که جنبه شوک بیرونی دارد، از سوی هر دو گروه اصلی، یعنی مصرف‌کنندگان و صاحبان کسب‌وکار بالاتر برآورده شده و این امر، نقش مهم و کلیدی در تجربه تورم بالا در ماه‌‌‌های پیش‌‌‌رو و در صورت تداوم، در سال‌های آینده خواهد داشت.
آمار و اطلاعات ارائه‌شده از وضعیت تورم، به‌ویژه در بخش خوراکی‌‌‌ها و آشامیدنی‌‌‌ها و همچنین در بخش مسکن به‌‌‌خوبی نشان می‌دهد که انتظارات تورمی در افزایش تورم واقعی نقش داشته‌‌‌اند. بر این اساس، با توجه به وضعیت انتظارات تورمی در کشور و تداوم وضعیت فعلی، عملا کنترل تورم واقعی نیز دور از انتظار بوده و بازنگری در سیاستگذاری‌‌‌های اقتصادی در کشور مورد نیاز است.
راهکارهای پیشنهادی
آنچنان که بحث شد، انتظارات تورمی در شکل‌‌‌دهی تورم واقعی و کنترل آن از سوی دولت و بانک‌مرکزی، نقش مهم و کلیدی دارد. با توجه به انتظارات تورمی بالا در بین مصرف‌کنندگان و صاحبان کسب‌وکار، ضروری است که سیاستگذاری‌‌‌های اقتصادی با هدف تثبیت انتظارات تورمی مورد توجه دولت قرار گیرد. در این راستا، توجه به نکات زیر ضروری است.
۱) پرهیز از سیاستگذاری‌‌‌های اقتصادی مبتنی بر قیمت: متاسفانه در سال‌های اخیر، دولت همواره بر سیاستهای مبتنی بر قیمت، بهعنوان یکی از اصلی‌‌‌ترین راهکارها برای حل مشکلات اقتصادی تمرکز کرده است. نتیجه این نوع سیاستگذاری نه‌‌‌تنها بهبود وضعیت اقتصادی کشور در سطح انتظار نبوده، بلکه بر انتظارات تورمی دامن زده و در نهایت به تورم واقعی منجر شده است. ضروری است که دولت از سیاستگذاری‌‌‌های اقتصادی مبتنی بر قیمت به‌شدت پرهیز کند و سیاستگذاری‌‌‌های غیر‌قیمتی مورد توجه قرار گیرد.
۲) پرهیز از شوک درمانی در اقتصاد: در سال‌های اخیر، به طور مداوم مشاهده شده که دولت شوک‌درمانی را در اولویت سیاستگذاری‌‌‌های خود قرار داده است. با توجه به شرایط نامطلوب اقتصادی گذشته و تداوم آن، شوک درمانی به بدتر شدن شرایط اقتصادی کشور از کانال‌‌‌های مختلف، از جمله انتظارات تورمی منجر شده است. ضروری است که دولت از تداوم شوک‌درمانی در راستای سیاستهای اصلاحی خودداری کند و برای اصلاحات اقتصادی، گام‌‌‌های پیوسته و هم‌‌‌راستا در افق زمانی مشخص و معین را دنبال کند.
