واکنش سیاسی متناسب با وضعیت اقتصادی
به نظر می‌رسد، جنگی که روسیه علیه اوکراین آغاز کرده، در مراحل ابتدایی خود است. با آنکه برای ارزیابی اثرات کامل این جنگ بر خاورمیانه و شمال آفریقا هنوز خیلی زود است؛ اما کاملا واضح است که این اثرات، ابعاد گوناگونی خواهد داشت. ممکن است، اثرات اقتصادی جنگ بر این منطقه، بسیار منفی باشد. برخی از کشورهای این منطقه برای تامین مواد غذایی و انرژی، به‌شدت به واردات وابسته‌اند؛ در نتیجه، در برابر شوک‌هایی که از جنگ اوکراین نشات می‌گیرند، بسیار آسیب‌پذیرند. برخی از این کشورها میزان چشمگیری گندم، ذرت و روغن گیاهی از روسیه و اوکراین وارد می‌کنند. در حالی که برخی از آنها ذخیره کافی از محصولات کشاورزی دارند، دیگر کشورها از جمله لبنان، هیچ ذخیره‌‌‌ای ندارند که این یعنی آنها با بحران مواجه‌اند. تاکنون هیچ تحریمی علیه صادرات محصولات کشاورزی روسیه اعمال نشده؛ اما واردکنندگان، شاهد دشوار شدن روزافزون خرید محصولات یادشده از روسیه به دلیل تحریم‌های بانکی این کشور هستند.
وابستگی به نفت و گاز وارداتی نیز برای برخی از کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، از جمله یمن، تونس، اردن و لبنان مشکل‌ساز است. البته برخی کشورها نظیر ایران، عراق و لیبی در این زمینه دچار مشکل نشده‌اند؛ زیرا از لحاظ انرژی تقریبا خودکفا هستند و از پیش، وابستگی شدیدی به واردات از روسیه یا اوکراین نداشته‌اند. نکته مهم این است که افزایش قیمت انرژی، سبب رشد هزینه‌‌‌ها و افزایش فشارهای تورمی می‌شود و این افزایش، اختلال‌ها در زنجیره‌های تامین کالاهای مختلف را تشدید می‌کند. همچنین اثرات این عامل بر اقتصادها منفی است. نکته دیگر این است که باید به احتمال شروع ناآرامی‌های سیاسی در برخی اقتصادهای فقیر منطقه نیز توجه کرد. افزایش قیمت مواد غذایی، بدون شک بر مردم کشورهای فقیر منطقه، فشار زیادی وارد می‌کند و این فشار در حالی وارد می‌شود که دولت‌ها توان تامین مواد غذایی موردنیاز کشور را ندارند و از پیش به دلیل همه‌گیری کرونا، با مشکلات مالی گوناگونی مواجه بوده‌اند. از لحاظ سیاسی نیز تحولات گوناگونی رخ داده و خواهد داد. بسیاری از کشورهای منطقه، از جانبداری روسیه یا اوکراین و غرب اجتناب کردهاند تا از ریسک‌هایی که ممکن است در آینده به وجود آید، دور بمانند. آنچه می‌‌‌توان درباره آن مطمئن بود، این است که در آینده، تحولات بزرگ‌تری در این منطقه رخ خواهد داد.
در ادامه، به برخی از اثرات جنگ اوکراین بر اقتصادهای منطقه اشاره می‌‌‌کنیم. در بین کشورهای عرب حوزه خلیج‌فارس، آن دسته از کشورها که صادرکننده نفت و گاز هستند، از افزایش شدید قیمت‌ها سودی سرشار کسب کردهاند. به‌عنوان مثال، عربستان‌سعودی برای متوازن کردن بودجه خود، تنها نیاز دارد که قیمت هر بشکه نفت حدود ۷۰دلار باشد. پس از حمله روسیه به اوکراین، قیمت نفت برای مدت کوتاهی به بالاتر از ۱۳۰دلار رسید. البته اخیرا قیمت‌ها کاهش یافته؛ اما هنوز هم نسبت به قبل از حمله بسیار بیشتر است. واضح است که این دسته از کشورها از جنگ اوکراین و رشد قیمت انرژی سود برده‌اند و از آنجا که دارای ذخیره کافی محصولات کشاورزی و ذخایر ارزی هستند، تاثیر منفی زیادی از شوک عرضه و افزایش قیمت محصولات کشاورزی نمی‌‌‌پذیرند. البته باید به این نکته اشاره کرد که رشد نرخ تورم در جهان و اقداماتی که بانک‌های مرکزی بزرگ برای مهار تورم انجام خواهند داد، بر اقتصادهای یادشده تاثیر می‌گذارد.
قطر، امارات و عمان، میزان زیادی از گندم موردنیاز خود را از روسیه و اوکراین تامین می‌کنند؛ اما آنها نسبت به مصر و لبنان دلایل بسیار کمتری برای نگرانی دارند. البته از لحاظ دیپلماتیک، کشورهای صادرکننده انرژی در حوزه خلیج‌فارس با مشکلاتی مواجه شده‌اند؛ زیرا از روسیه یا غرب جانبداری نکرده‌اند. آنها همچنان جزو هم‌پیمانان آمریکا هستند؛ اما در سال‌های اخیر، با روسیه نیز روابط مستحکم‌تری برقرار کردهاند تا به روابط خارجی خود تنوع بخشند. آنها از اینکه آشکارا از روسیه یا غرب حمایت کنند، اجتناب کرده و همواره خواستار حل و فصل سیاسی جنگ اوکراین شده‌اند. به نظر می‌رسد، این کشورها همچنان باید تلاش کنند تا توازن روابط خود با روسیه و غرب را حفظ کنند. برخی از این کشورها از سیاست خاورمیانه‌ای دولت بایدن خشنود نیستند.
در عراق، اخیر ناآرامی‌‌‌هایی به دلیل رشد قیمت مواد غذایی رخ داده؛ اما عراق برخلاف برخی دیگر از کشورهای منطقه، وابستگی شدیدی به واردات محصولات کشاورزی از روسیه و اوکراین ندارد و رشد قیمت نفت به این کشور امکان داده است تا از دیگر کشورها مواد غذایی موردنیاز خود را تامین کند. مصر به‌طور خاص در برابر شوک‌های سیاسی و اقتصادی جنگ اوکراین آسیب‌پذیر است. این کشور، بزرگ‌ترین واردکننده گندم جهان است و ۸۰درصد گندم موردنیاز خود را از روسیه و اوکراین وارد می‌کند. اختلال‌ها در تولید و صادرات گندم این دو کشور به معنای بروز چالش‌های بزرگ برای دولت مصر است. اساسا کشورهایی که وابستگی‌شان به محصولات صادراتی روسیه و اوکراین زیاد بوده، حالا باید برای تامین نیاز خود چاره‌اندیشی کنند. مذاکرات آتش‌بس بین روسیه و اوکراین به بن‌بست رسیده است و به نظر می‌رسد، جنگ برای مدتی نسبتا طولانی ادامه پیدا خواهد کرد. نکته نگران‌کننده این است که اثرات این جنگ، بسیار ماندگار خواهد بود. کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا باید برای تغییر الگوی تجاری خود و متوازن کردن روابطشان با دیگر کشورها برنامه‌های جدید تدوین کنند.
