امکانی برای مدیریت موقوفات کشور
احتمالا زمانی که ایده بلاک‌چین شکل می‌‌‌گرفت، طیف وسیع کاربردهای آن موردتوجه نبود؛ اما این فناوری امروزه در زمینه‌‌‌های بسیاری به ما کمک می‌کند تا در امنیت و سرعت بیشتری زندگی کنیم و درعینحال شفافیت و سهولت بیشتری را شاهد باشیم. در کشور ما نیز، این فناوری می‌‌‌تواند موجبات بهبود برخی شرایط را فراهم آورد، به رفع برخی گره‌‌‌ها کمک کند یا موانعی را از سر راه بردارد. از این میان، می‌‌‌توان به موضوع وقف و املاک موقوفه در کشور اشاره کرد.
شرایط موقوفات در کشور
موقوفات که بنا به دلایلی همچون خیراندیشی واقفان در کشور ما وجود داشته‌‌‌اند، عموما دارایی‌‌‌های قابل‌‌‌توجهی هستند که ارزش‌‌‌گذاری بالایی درباره آنها صورت می‌‌‌پذیرد. وقف در نگاه مردم، عام‌‌‌المنفعه اعلام کردن بخشی از دارایی‌‌‌هاست؛ به شکلی که واقف، دارایی یا عواید دارایی خود را در راه استفاده عموم در قبال نیتی خداپسندانه می‌‌‌بخشد. طبق ماده ۵۵ قانون مدنی، وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود. دامنه وقف، شامل ثروت‌‌‌ها و دارایی‌‌‌های ملموس افراد است که عمدتا در ملک و املاک عینیت می‌‌‌یابد؛ ازاین‌‌‌رو، امروزه بیشترین موقوفه‌‌‌ها مربوط به زمین، بنا، قنوات، املاک تجاری و صنعتی، مزرعه و مانند اینهاست. نکته‌‌‌ای که باید به آن توجه کرد، این است که باوجود اهتمام زیاد در بهبود وضعیت املاک موقوفه، این امر در کشور ما، با کاستی‌‌‌ها و نقصان‌‌‌هایی روبه‌روست.
نامشخص بودن وضعیت برخی املاک موقوفی:
بنا به دلایلی همچون اختلافات حقوقی در خصوص مالکیت ملک، بخش قابل‌‌‌توجهی از موقوفات دارای سند رسمی نیستند. مطابق اظهارات رسمی، در سال ۱۳۹۸، حدود ۴۵درصد از اراضی وقفی فاقد سند رسمی بوده و مابقی آن هم براساس قانون حدنگار تهیه نشده و فاقد سند کاداستری (تک‌‌‌برگ) بوده‌‌‌اند. این امر می‌‌‌تواند فضایی در اختیار جاعلان و سوءاستفاده‌کنندگان قرار دهند تا از خلأ موجود بهره‌‌‌برداری منفی کنند.
تعدد دعاوی حقوقی:
علاوه بر فقدان سند، دلایلی همچون وسوسه‌‌‌برانگیز بودن املاک موقوفی به دلیل قیمت کمتر و مواردی ازاین‌‌‌دست، موجب شده است تا دعاوی حقوقی بسیاری در خصوص موقوفات شکل گیرد. به‌رغم تحولاتی که در روند ثبت‌‌‌اسناد و الکترونیکی کردن آنها در یک سامانه جامع صورت گرفته است تا موجبات کاهش تعداد دعاوی حقوقی را فراهم آورد، هنوز هم تخلفات در امور وقفی، یکی از موضوعاتی است که ورودی محاکم قضایی را به خود اختصاص می‌دهد. به دلیل همین حساسیت‌‌‌ها و حجم این دعاوی، رئیس دستگاه قضا در سال ۱۳۷۰ با ابلاغ بخشنامه‌‌‌ای، دستور اختصاص شعبه ویژه‌‌‌ای را برای تسریع در رسیدگی به دعاوی مربوط به اوقاف صادر کرد. شفاف نبودن تعداد موقوفات و درآمدهای حاصل از آن: به‌رغم تعدد و حجم گسترده املاک موقوفی کشور، آمار دقیق و تفکیکی از این مهم در دسترس عموم قرار ندارد. درآمدهای حاصل از موقوفات کشور نیز با همین مشکل روبه‌روست. میزان درآمد بخشی از موقوفات کشور که در سال ۹۸ توسط یکی از معاونان سازمان اوقاف اعلام شد، چیزی قریب به هزار میلیارد در سال بود. فقدان شفافیت می‌‌‌تواند به نااطمینانی نسبت به موقوفات و سیستم مدیریتی حاکم بر آن منتهی شود و ذهنیت عمومی را نسبت این موضوع مخدوش کند.
از دست رفتن اسناد:
در برخی املاک، با توجه به سپری‌شدن سال‌های متمادی از زمان وقف و برهم خوردن عوارض طبیعی در محدوده ملک، در حال حاضر شناسایی محدوده‌‌‌های وقفی سخت شده؛ به‌‌‌گونه‌‌‌ای که شناسایی مجدد املاک با دشواری بسیاری روبه‌روست. از سوی دیگر، بسیاری از اسنادی که روی برگه‌‌‌های نامرغوب مرقوم شده بودند، بر اثر گذر زمان از بین رفته‌‌‌اند.
استفاده از بلاک‌چین در راستای مدیریت موقوفات کشور
با توجه به آنچه تشریح شد، یکی از مهم‌ترین ماموریت‌‌‌های سازمان اوقاف و امور خیریه و به‌‌‌طورکلی متصدیان وقف، حفظ و حراست از اصل موقوفات است که مصداق بارز آن، تثبیت مالکیت و مشخص‌‌‌سازی موضوعات مربوطه برای آنها خواهد بود. این اقدام، موجب افزایش بهره‌‌‌وری موقوفات و درآمد آنها و همچنین کاهش آمار دعاوی حقوقی و توفیق بیشتر در محاکم دادگستری می‌شود. بلاک‌چین، به‌‌‌عنوان پایگاه داده تحریف‌ناپذیر، شفاف، عمومی و غیرمتمرکز، امکان ارتقای بی‌‌‌نظیر در نحوه ذخیره و ثبت سوابق را فراهم می‌‌‌آورد. به کار گرفتن چنین راهکاری از اختلاف بر سرِ زمین‌‌‌ها جلوگیری می‌کند. ماهیت تغییرناپذیر و شفاف بلاک‌چین می‌‌‌تواند تا حد بسیاری از جعل در اسناد املاک جلوگیری کند و به‌‌‌واسطه ایجاد تاریخچه غیرقابل تغییر از معاملات و امکان تایید مالکیت آن در زمان واقعی، دعاوی حول این موضوع را به‌‌‌شدت محدود کند.
سیستم سنتی ثبت سوابق مالکیتی، مبتنی بر ذخیره اسناد روی کاغذ است و در شکل مدرن‌‌‌تر آن، ثبت الکترونیک را نیز شامل می‌شود که در هر دو حالت آن، امکان دستکاری در این سوابق وجود دارد، بسیار پرهزینه است، نیاز به نیروی کار زیادی دارد و به‌‌‌شدت در معرض کلاهبرداری قرار دارد. در سوی دیگر، در فناوری بلاک‌چین، اگر کسی اطلاعات بلاک‌‌‌ها را دستکاری کند یا اطلاعات را تغییر دهد، هش (hash) ثبت‌‌‌شده، تغییر می‌کند و توالی بلاک‌‌‌ها از بین می‌رود. بر همین اساس، امکان ایجاد تغییر در این بلاک‌‌‌ها از بین می‌رود. علاوه بر این، هیچ تغییری از دید همگان مخفی نخواهد ماند. به همین دلیل است که بلاک‌چین به‌‌‌عنوان یک دفتر عمومی قابل‌‌‌تعمیم، می‌‌‌تواند هرگونه ثبتی را به نحو بهتری انجام دهد.
کشورهایی مانند جمهوری گرجستان، اوکراین و امارات متحده عربی برای ارتقا شرایط ثبت و انتقال املاک خود با استفاده از بلاک‌چین پیشگام بوده‌‌‌اند. در این میان، گرجستان نخستین دولتی محسوب می‌شود که از بلاک‌چین برای ثبت عناوین زمین استفاده کرد و این سیستم را با هدف تقویت و تحکیم حقوق صاحبان املاک و زمین‌‌‌داران، افزایش اعتماد شهروندان به دولت و تقویت امنیت اطلاعات راه‌‌‌اندازی کرد. در مرحله نخست این پروژه، بیش از ۵/ ۱میلیون زمین به این صورت ثبت شده و میانگین زمان لازم برای ثبت یک‌ملک با کمک این فناوری در گرجستان به ۳دقیقه رسید. بر همین اساس، بلاک‌چین موجب افزایش قابل‌‌‌توجه کارآیی در ثبت هر نوع اطلاعاتی می‌شود و درعینحال، اطلاعات ثبت‌‌‌شده کاملا شفاف بوده و در معرض دید همگان قرار می‌گیرد. ازآنجاکه املاک جزو مواردی است که احتمال کلاهبرداری در آن بالاست و فرآیند ثبت املاک نیز بسیار پرهزینه است، می‌‌‌توان از این فناوری برای بهبود عملکرد آن استفاده کرد. علاوه بر این، شفافیتی که بلاک‌چین از طریق عدم‌تمرکز ایجاد می‌کند، باعث می‌شود که دیگر جای زیادی برای بی‌‌‌اعتمادی باقی نماند. این فناوری این امکان را می‌دهد که مردم بتوانند تمام داده‌‌‌ها را به‌‌‌صورت شفاف مشاهده کنند. ازاین‌‌‌رو، هم اعتماد عمومی نسبت به سیستم مدیریت موقوفات افزایش یافته، هم به‌‌‌واسطه شفافیت، احتمال تخلفات کاهش‌‌‌یافته و میزان تمایل برای وقف افزایش خواهد یافت.شفافیت بلاک‌چین از قابلیت تغییرناپذیری آن به وجود آمده است. تغییرناپذیری به این معناست که هیچ‌‌‌چیز روی بلاک‌چین حذف نمی‌شود و همه تغییرات ایجادشده هم به‌‌‌صورت خودکار روی آن ذخیره می‌شود. تغییرناپذیری بلاک‌چین امکان ردیابی کامل تراکنش‌‌‌ها و اتفاقات و افزایش بهره‌‌‌وری را فراهم می‌‌‌آورد. بر این اساس، اسناد املاک موقوفی پس از ثبت روی بلاک‌چین، از تغییر و دستکاری مصون خواهد بود. همچنین، به دلیل ماهیت توزیع‌‌‌شدگی و در اختیار همگان قرار داشتن اطلاعات ثبت‌‌‌شده در فناوری بلاک‌چین، این اطلاعات از آفت از بین رفتن مصون است. برخلاف اتفاقی که برای بسیاری از اسناد املاک موقوف که درگذر زمان آسیب دیده و از بین رفته‌‌‌اند، این سیستم ثبت‌‌‌اسناد، امکان حفظ سند را برای همیشه فراهم می‌کند.
جمع‌‌‌بندی
بهره‌‌‌برداری از بلاک‌چین برای ثبت‌‌‌اسناد، به دلیل از بین بردن امکان دستکاری یا جابه‌جایی، مباحث متعددی همچون جعل اسناد، وجود معارض، تغییر کاربری غیرقانونی، ادعای مالکیت غیرواقعی، از بین رفتن پیشینه نقل‌‌‌وانتقال و مواردی از این قسم را منتفی خواهد کرد. شکی نیست که در آینده نه‌‌‌چندان دور، شاهد استفاده گسترده از بستر بلاک‌چین در بحث املاک خواهیم بود. این موضوع می‌‌‌تواند در بحث اوقاف موردتوجه قرار گیرد و از مشکلات متعدد موجود در املاک وقفی به میزان قابل‌‌‌توجهی بکاهد و شیوه نوینی از مدیریت را فراهم آورد.
