۶ عامل بحران گرد و غبار

محمدهادی حیدرزاده مدیرکل اسبق سازمان محیط‌زیست تهران یکی از مشکلاتی که طی دو دهه گذشته، برخی از کشورهای غرب آسیا، از جمله ایران، با آن مواجه بوده‌اند، توفان گردوغبار است. در این پدیده، ذرات ریز کمتر از ۱۰۰میکرون، به دلیل داشتن وزن کمتر، به ترازهای بالاتر جوی و تا ارتفاعات چند‌هزار متری صعود می‌کنند و با توجه به مدل‌‌‌های باد موجود، تا چند‌هزار کیلومتر جابه‌‌‌جا می‌شوند و خسارات زیادی به سلامت انسان‌ها، طبیعت، حیوانات اهلی و وحشی و محصولات کشاورزی وارد می‌کنند. این ذرات به دلیل داشتن وزن کم و سبک‌بودن، ماندگاری بالایی در حد چند روز تا چند هفته در فضا دارند.

 دلایل ایجاد بحران

۱)  مدل‌‌‌های جوی رایج در منطقه و جریان‌‌‌های بادی: تعداد کمی از جریان‌‌‌های بادی در بازه‌‌‌های زمانی کوتاه‌‌‌مدت، می‌‌‌توانند موجب ایجاد توفان گردوغبار شوند.

۲) عدم‌تثبیت خاک در بیابان‌‌‌های عراق: با توجه به وجود پتانسیل بیابانی در قسمت‌‌‌هایی از عراق و عمدتا در طرف عربستان و سوریه، تا زمان حکومت صدام، تثبیت خاک در آن محدوده با روش‌های مختلف، از جمله مالچ‌‌‌پاشی انجام می‌‌‌شد. با توجه به آثار منطقه‌‌‌ای توفان‌‌‌های گردوغبار حاصل از مبدا یادشده، کشورهای همسایه تحت‌تاثیر، از جمله ایران و عربستان در سال‌های مختلف، در تثبیت خاک این محدوده مشارکت مالی داشتند. اما با پایان‌یافتن حکومت صدام در عراق و بی‌‌‌ثباتی‌‌‌های بعد از آن، اجرای این طرح رها شد و مجددا این محدوده به مرور زمان، منشأ ایجاد توفان‌‌‌های گردوغبار شده است.

۳) خشک‌شدن هورالعظیم  در زمان جنگ: در زمان جنگ هشت‌ساله ایران و عراق، با توجه به ضعف نیروی دریایی و غواصی ارتش عراق نسبت به ایران، صدام تلاش کرد هورالعظیم را خشک کند تا درگیری‌‌‌های غواصی به درگیری‌‌‌های زمینی تبدیل شود، بنابراین این محدوده هم از کانون‌‌‌های ایجاد گردوغبار به شمار می‌رود.

۴) مدیریت منابع آب در ترکیه: مدیریت منابع آب در ترکیه در سرشاخه‌‌‌های دو رود دجله و فرات، بدون توجه به منابع اکولوژیک و اقتصادی کشورهای پایین‌‌‌دست، یکی دیگر از دلایل بحران فوق است. حیات آبی کشورهای پایین‌‌‌دست، از عراق و سوریه گرفته تا هورهای محدوده جنوب غربی کشور ایران، به‌شدت تحت‌تاثیر حق‌‌‌آبه دجله و فرات است. در حال حاضر، ترکیه برابر کل آورد آبی فرات و ۷۰‌درصد آب دجله با طرح‌‌‌‌های سدسازی ذخیره آبی ایجاد کرده است که در آینده با بروز هرگونه منازعه سیاسی و نظامی می‌‌‌تواند اثر مستقیمی بر وضعیت محیط‌زیست و اقتصاد این دو کشور داشته باشد. طرح آناتولی نیز که آبگیری شده، نمونه دیگری از جنگ آبی دولت ترکیه با منطقه است.

۵) منشأ داخلی: بعضی از توفان‌‌‌های گردوغبار، منشأ خارجی ندارند. مناطقی از جنوب خوزستان و جنوب‌غربی کشور به دلیل تغییرات اقلیمی و عدم‌مدیریت منابع آب، از جمله عدم‌تداوم طرح‌‌‌‌های تثبیت خاک و آبخیزداری، کانون ایجاد توفان‌‌‌های گردوغبار شده‌اند. در حال حاضر، ۲میلیون و ۳۰۰‌هزار هکتار از این اراضی مستعد تولید توفان گردوغبار هستند که ۳۰۰‌هزار هکتار از این محدوده در استان خوزستان است.

۶) توفان‌‌‌های گردوغبار شرق کشور: توفان‌‌‌های گردوغبار شرق کشور، ناشی از خشک‌شدن تالاب هامون است که منشأ آن در افغانستان است.

 راهکارهای مدیریت بحران

۱) توسعه دیپلماسی زیست‌محیطی: «ایجاد کنوانسیون منطقه‌‌‌ای مبارزه با گردوغبار با حضور کشورهای منطقه و نظارت برنامه محیط‌زیست سازمان ملل (Unep)  و تعریف پروژه‌‌‌های منطقه‌‌‌ای»، «تحرک بیشتر در مجامع حقوقی بین‌الملل در اعلان دعوی از کشورهای مبدا منابع آبی منطقه‌‌‌ای مانند ترکیه و افغانستان» و «تشکیل صندوق مالی منطقه‌‌‌ای با حضور بانک‌های کشورهای منطقه و حمایت بانک جهانی و سایر ارگان‌‌‌های بین‌المللی»؛

۲) حمایت بیشتر از ستاد ملی مبارزه با گردوغبار: افزایش تخصیص اعتبار به‌منظور اجرای طرح‌هایی مانند تثبیت خاک و درختکاری در بیابان‌‌‌های شناسایی‌شده که ظرفیت تولید گردوغبار را دارند و توجه مجدد وزارت جهاد کشاورزی به طرح‌‌‌‌های آبخیزداری و آبخوان‌‌‌داری.