پیشگیری با سه ترفند

 با این وجود صنعت برق ایران با چالش‌های متعددی روبه‌رو است. بد نیست یادآوری کنم که اصلاحات ساختاری مکرر  و خصوصی‌سازی‌های ناکارآمد، تلفات بالا و بهره‌وری پایین در بخش‌های تولید، انتقال و توزیع، تداوم کسری بودجه و انباشت بدهی وزارت نیرو و نیز رشد چشمگیر مصرف خانگی برق به‌ویژه در روزهای گرم سال و متغیر بودن جریان تولید در تنوع سبد عرضه خود از مهم‌ترین مسائل صنعت برق در سالیان اخیر بوده است.  در تکمیل این مطلب مهم باید گفت استمرار مسائل فوق موجب شده دسترسی به برق به یکی از چالش‌های فضای کسب‌وکار ایران تبدیل شود و جایگاه ایران در رتبه‌بندی محیط کسب‌وکار تغییر یا با کاهش روبه‌رو و کمبود برق به‌ویژه در فصل تابستان که این روزها و در هر محفلی نُقل مجالس اقتصادی است، موجب خاموشی‌های متعددی شود. البته یکی از علل نمود و تداوم مسائل یاد شده نابسامانی‌های موجود در اقتصاد، صنعت برق کشور است که به‌دلیل نادیده گرفتن پتانسیل‌های موجود در بخش‌خصوصی است. از طرفی متغیر بودن تولید انرژی ‌برق‌آبی‌ها در سال‌های مختلف به مقدار حجم آب موجود پشت سدها و به‌طور غیرمستقیم به وضعیت بارندگی و خشکسالی کشور بازمی‌گردد. درحال‌حاضر بحران آب در کشور ایران وجنبه‌های مختلف آن بر کسی پوشیده نیست. وقوع کم‌آبی‌ها و خشکسالی‌ها، افزایش مصارف، از بین رفتن زیست‌بوم‌های آبی و تبعات زیست محیطی، همگی از ابعاد مختلف بحران آب هستند که در دهه‌های قبل کمتر از آنها سخن به میان می‌آمد.  این مشکلات موجب شده که مقوله سدسازی و سدها در مرکز توجه منتقدان و طرفداران آن قرار گیرد. یکی از موضوعاتی که به‌صورت مسائل پیرامونی مقوله سدسازی در کشور محل مناقشه موافقان و مخالفان است، مقوله نیروگاه‌های برق‌آبی است. در نیروگاه‌های برق‌آبی از آب جمع شدن در پشت سدها برای تولید برق استفاده می‌شود. آب جمع شده در پشت سدها با برخورد به پره‌های توربین سبب چرخش روتور توربین می‌شود و چرخش روتور توربین نیز سبب چرخش ژنراتور و در نتیجه تولید برق می‌شود که متاسفانه در سال پیش‌رو با پیش‌بینی‌های صورت گرفته به‌دلیل کم‌آبی‌ها، احتمالا با بحران جدی کمبود تولید برق از این طریق خواهیم بود.  به خوبی می‌دانیم که ایران با متوسط بارندگی برابر با یک‌سوم متوسط جهانی، جزو کشورهای خشک و نیمه‌خشک جهان است و علاوه بر این، شاید مهم‌ترین علت تاسیس سدها در ایران پراکنش نامناسب زمانی و مکانی بارندگی باشد. این امر در درجه اول به این معناست که باید تمهیدی در جهت ذخیره آب برای زمان موردنیاز آن برای کشاورزی و شرب اندیشید و در درجه دوم نیز به این معناست که انحراف از معیار مکانی بارندگی در کشور قابل‌توجه است. با توجه به اینکه میزان انرژی‌برق‌آبی کمتر از ۱۵ درصد از کل انرژی‌برق کشور را تشکیل می‌دهد، شاید نتوان هدف تامین انرژی را هدف اصلی مناسبی برای تاسیس یک سد در کشور دانست. این امر در حالی است که ذخیره آب متوسط سد در یک کشور کم‌آب و خشک و رهاسازی آن برای تولید برق، به‌رغم وفور سوخت‌های فسیلی، چندان صحیح به‌نظر نمی‌رسد. البته و با توجه به شرایط مطلوب بارندگی در سال‌های گذشته می‌توان گفت که برای نخستین بار در کشور در سال ۱۳۹۸ افزون‌بر ۲۵ درصد از برق کشور با اتکا به بخش بخار واحدهای سیکل ترکیبی، نیروگاه‌های برق‌آبی، نیروگاه‌های اتمی و انرژی‌های نو، بدون استفاده از سوخت‌های فسیلی تولید شده که سهم نیروگاه‌های برق‌آبی کشور، از این بین قابل‌توجه بوده است. در سال مذکور این میزان از تولید نیروگاه‌های برق‌آبی، ۴/ ۸ میلیارد مترمکعب صرفه‌‌جویی در مصرف سوخت‌های فسیلی (گاز طبیعی) در کشور را به‌دنبال داشته است.  با توجه به تنش‌های آبی سال‌جاری و تابستان گرمی که در پیش‌رو خواهیم داشت، باید خود را با یک سونامی جدید خاموشی آماده‌سازی کنیم. هر چند که مدیرکل مرکز مدیریت نیروگاه‌های برق‌آبی شرکت مدیریت منابع آب ایران در سال گذشته گفته بود که براساس برنامه‌ریزی دقیق و بهره‌گیری مناسب از بارش‌های قابل ملاحظه در سال آبی گذشته، نیروگاه‌های برق‌آبی با تولید بالغ بر ۳هزار گیگاوات ساعت، رکورد بی‌سابقه‌ای را در طول مدت بهره‌برداری از این تاسیسات رقم زدند، به‌گونه‌ای‌که معادل ۵/ ۹ درصد از کل انرژی‌برق تولید شده در کشور در این سال متعلق به واحدهای برق‌آبی است.  در همین ارتباط و با توجه به خاموشی‌هایی که در سال گذشته تجربه شد، مدیرکل مرکز مدیریت نیروگاه‌های برق‌آبی می‌گوید با برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته در منابع آب از ابتدای سال آبی جاری و اقدام‌های به هنگام انجام شده در زمینه عملیات تعمیرات ادواری، نیروگاه‌های برق‌آبی کشور در تابستان سال‌جاری نیز، ضریب آمادگی بالغ بر ۹۵ درصد، آماده تحویل ۱۰ هزار مگاوات ظرفیت همزمان با متوسط تولید انرژی روزانه ۹۰ هزار مگاوات ساعت به شبکه سراسری برق کشور هستند. وی در ادامه مطالب خود انتظار دارد که در ماه آینده با وجود برنامه‌ریزی تولید انرژی روزانه براساس منابع آب به میزان ۶۵ هزار مگاوات ساعت با توجه به افزایش دمای هوا در کشور و در راستای مشارکت حداکثری نیروگاه‌های برق‌آبی در تولید انرژی موردنیاز و جلوگیری از اعمال خاموشی به شبکه انرژی اخذ شده از نیروگاه‌های برق‌آبی کشور از عدد ۹۲ هزار مگاوات ساعت فراتر رود. (حدود ۴۰ درصد بیشتر از برنامه‌ریزی تولید اولیه).  ضمنا توجه داشته باشیم که براساس گزارش معاون بهره‌برداری شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران، حدود ۱۵ درصد برق تولیدی کشور در زمان اوج مصرف متعلق به نیروگاه‌های برق‌آبی است و هم‌اکنون معادل ۱۲ هزار و ۱۷۰ مگاوات نیروگاه برق‌آبی در کشور نصب شده که این نیروگاه‌ها در زمان اوج مصرف، نقش تعیین کننده‌ای در حفظ پایداری در شبکه برق دارند. توجه داشته باشیم که امسال زمان اوج مصرف از ابتدای خردادماه شروع خواهد شد و نیروگاه‌های برق‌آبی سهم ۱۱ درصدی را در تولید برق عهده‌دار خواهند بود که قطعا جریان خاموشی‌ها را در بر خواهد داشت. علاوه بر آن سایر منابع مصرفی رسمی و غیررسمی مثل رمزارزها نیز از دیگر مواردی است که جای اما و اگرهای بسیاری را دارد. نگاه خوش‌بینانه به این موضوع ناظر بر این مطلب است که سهم بهره‌برداران رمزارزها از پتانسیل تولید و بهره‌برداران تجهیزات برق در این سیستم کمتر نیم‌درصد بوده که نمی‌تواند در مصرف نهایی برق در کشور تعیین‌کننده باشد.  همچنین براساس گزارش مقامات مسوول در وزارت نیرو در سال گذشته به‌ویژه در ۶ماهه اول سال از طریق نیروگاه‌های برق‌آبی بیش از ۱۴ هزار و ۵۰۰ گیگاوات ساعت برق تولید شده که حدود ۷۶ درصد از این میزان تولید، در حدفاصل ماه‌های خرداد، تیر و مرداد و شهریور رقم خورده است. با ملاحظه آمار فوق و ضریب رشد مصرف برق در سال‌جاری، پیش‌بینی می‌شود در چهارماهه مورد اشاره، سهم بیشتری از مصرف برق را شاهد بوده و با در نظر گرفتن محدودیت منابع آبی و همان‌گونه که اشاره شد از ابتدای خردادماه تا پایان شهریورماه با محدودیت تولید روبه‌رو و راهی جز زمان‌بندی مصرف یا تعطیلی بخشی از فعالیت‌های تولیدی و صنعتی پرمصرف در کشور نخواهیم داشت.  براساس آخرین اطلاعات و آمار ارائه شده از سوی وزارت نیرو و نیز در یک نگاه تطبیقی باید گفت که سهم نیروگاه‌های برق‌آبی از تولید برق به‌دلیل بارندگی‌های مناسب در سال ۱۳۹۷ از ۵ درصد به ۹ درصد در سال ۱۳۹۸ افزایش یافت و با توجه به محدودیت های منابع آبی در سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ این سهم به کمتر از ۵ درصد خواهد رسید. در این صورت یا می‌باید سهم تولید نیروگاه‌های چرخه ترکیبی را افزایش داد یا اینکه به چرخه سیستمی سهمیه‌بندی رو آورد.

در نهایت باید گفت وزارت نیرو لازم است با رعایت شرایط پیش‌گفته و وضعیت نسبتا بحرانی نیروگاه‌های آبی، اقدامات فراگیر خود را در سال ۱۴۰۰ برای توزیع برق کشور به‌صورت کاملا هوشمندانه و با هدف‌گذار از پیک تابستانه به شرح زیر به انجام برساند:

۱- مبارزه جدی و قاطع با ماینرهای غیرمجاز در سطح کشور

۲- تعدیل روشنایی راه‌های بین شهری با رعایت اولویت‌های منطقه‌ای

۳- تعدیل روشنایی معابر شهرها با توجه به محدودیت‌ها و برنامه‌های کرونایی.