چشم اسفندیار در بخش کشاورزی

حامد نجفی‌علمدارلو عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس وابستگی ایران به برخی کالاهای اساسی در کشاورزی طی دهه‌های اخیر، منجر به اختصاص قابل توجه ارز به این محصولات شده است. از طرف دیگر، عدم بهره‌برداری بهینه از منابع و سرکوب قیمت محصولات تولید داخل، جذابیت واردات را افزایش داده و توان کشاورزی کشور را به‌منظور پاسخگویی متناسب به نیازهای امنیت غذایی پایدار، تقلیل بخشیده است. از این رو، پارادایم «تامین غذای ارزان برای مصرف‌کننده شهری»، الگوی غالب در سیاست‌گذاری‌های تامین غذا بوده و در این میان «حمایت از تولیدکننده روستایی» مغفول مانده است. در نتیجه این اقدامات، تراز تجاری کشور که در دهه قبل حدود منفی ۴/ ۹ میلیون تن در سال بود، در این دهه به منفی ۲/ ۱۴ میلیون تن رسیده است. به عبارت دقیق‌تر، در سال ۱۳۹۸ میزان واردات محصولات کشاورزی به رقم بی‌سابقه ۵/ ۲۴ میلیون تن رسید که حاکی از رشد ۱/ ۱۹ درصدی نسبت به سال ۹۷ و ۴۰ درصدی نسبت به سال ۱۳۹۵ است. رشد چشمگیر واردات محصولات غذایی در سال‌هایی که سیاست نرخ ترجیحی وضع شده، نشان‌دهنده جذابیت واردات بوده و همین امر تراز تجاری در بخش غذا را تضعیف کرده است.

بررسی آمار قیمت جهانی کالاهای اساسی نیز نشان‌دهنده افزایش قابل‌توجه در قیمت این کالاها طی شش ماه اخیر است. در این مدت قیمت سویا، کنجاله سویا، ذرت و گندم به ترتیب ۳۶، ۴۱، ۳۴ و ۲۵ درصد افزایش یافته، شروع پاندمی کرونا اگرچه در ابتدا باعث کاهش در قیمت برخی از کالاها شده، اما در ادامه افزایش قیمت قابل‌توجهی در بازار جهانی این نهاده‌ها اتفاق افتاده است.

براساس پیش‌بینی‌های OECD (سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه) قیمت کالاهای اساسی مانند سویا، برنج، ذرت و گندم در ۱۰ سال آینده دارای روند افزایشی خواهد بود، درحالی‌که در دهه اخیر روند آن تقریبا نزولی بوده است. براساس این گزارش برآورد می‌شود که سویا تا سال ۲۰۲۹ با ۲۵ درصد و برنج با ۱۲ درصد بیشترین و کمترین افزایش قیمتی را تجربه کنند. جدول فوق هم مقدار تولید و تجارت نهاده‌های دامی در سال ۱۳۹۸ را نشان می‌دهد. علاوه بر اینکه تفاوت قابل‌توجهی بین قیمت وارداتی کشور و متوسط قیمت جهانی وجود دارد، میزان واردات این چهار نهاده نیز بالغ بر ۲/ ۵ میلیارد دلار در این سال بوده است. از آنجا که قیمت دانه سویا، ذرت و کنجاله سویا در ماه‌های اخیر افزایش یافته، در نتیجه قیمت تمام شده کالاهای وارداتی کشور را افزایش داده و منجر به رشد قیمت داخلی کالاهای وابسته به این نهاده‌ها خواهد شد.

 آنچه از شرایط واقعی اقتصادکشاورزی جهان پیش‌بینی می‌شود، افزایش قیمت کالاهای کشاورزی در کوتاه‌مدت و میان مدت است. همین امر می‌تواند واردات این کالاها را با دشواری روبه‌رو کرده و هزینه تمام شده آن را برای کشورهای نیازمند افزایش دهد. از طرف دیگر، به‌طور متوسط قیمت وارداتی ایران برای محصولات جدول همراه، ۴۷ درصد بیش از قیمت جهانی بوده است. بنابراین، واردات در ایران به بهای گزافی از جیب مالیات‌دهندگان ایرانی تامین می‌شود و بخش قابل‌توجهی از تورم محصولات غذایی متاثر از گران‌بودن کالاهای وارداتی است که اثرات آن به سایر بازارها سرریز می‌شود. از آنجا که سهم تولیدات داخلی در کالاهای اساسی کمتر از ۶۰ درصد بوده و تامین ارز برای واردات کالاهای اساسی، یکی از مشکلات همیشگی در سال‌های اخیر بوده است، تغییر در جهت سیاست‌گذاری‌ها بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. از این‌رو، افزایش قیمت جهانی کالاهای کشاورزی از یک طرف و تفاوت قابل‌توجه در قیمت وارداتی ایران و قیمت جهانی آن، لزوم توجه به تولیدات داخلی را دوچندان کرده است. وابستگی نهاده‌های دامی به «چشم اسفندیار» صنعت بزرگ محصولات دامی و پروتئینی تبدیل شده و لازم است در یک برنامه میان‌مدت و بلندمدت با افزایش پایدار تولیدات داخلی صرفا از طریق «بهبود بهره‌وری» و «کاهش ضایعات»، اثرپذیری ریسک ناشی از نوسانات قیمت جهانی در بازارهای داخلی را کاهش داد.