آزمون استقلال اروپا
پیش از هر چیز باید منصفانه گفت عملی کردن چنین اقدامی در این مدت کوتاه و ایستادگی اروپا مقابل آمریکا، فی‌نفسه قابل تحسین است. علاوه بر آن با گذشت هفت ماه از تاسیس این سازوکار پیچیده باید واقع‌بینانه گفت که عملیاتی کردن آن کار دشواری است. در شرایطی که بیشتر شرکت‌های اروپایی از ترس تحریم‌های ثانویه آمریکا بازار ایران را ترک کرده‌اند و شرکت‌هایی که می‌خواهند کار کنند به سختی بانکی پیدا می‌کنند که از طریق آن نقل و انتقال پول را انجام دهند، اینستکس قرار است یک راه جایگزین برای آن پیدا کند. اگر اینستکس عملیاتی شود، به ویژه برای شرکت‌های کوچک و متوسط اروپایی که در بخش‌های غیرتحریمی کار می‌کنند و علاقه‌ای به ترک بازار جذاب ایران ندارند، می‌تواند یک راه حل مناسب باشد. هر چند در بهترین حالت -حداقل در آغاز- شاید بتوان مبادلاتی در حد چند میلیارد دلار را از طریق آن تامین مالی کرد.
استقلال از دلار
هر چند هدف اروپایی‌ها از حفظ برجام بیشتر سیاسی عنوان می‌شود، اما اهمیت راه‌اندازی سازوکار ویژه‌ای مانند اینستکس فراتر از اینها است و ابعاد اقتصادی نیز دارد. چون تحریم‌های شدید آمریکا علیه ایران به آنها بیش از هر زمانی نشان داد که چقدر نظام مالی به آمریکا وابسته و چقدر اروپا از این لحاظ ناتوان است. موضوع حیثیت و استقلال اروپا است. پاشنه آشیل اروپا همین نظام مالی متکی بر دلار آمریکا است که باعث شده حساسیت بانک‌های اروپایی به سیاست خارجی ایالات‌متحده شدید باشد. هر چقدر هم که اتحادیه اروپا با قانون ضدتحریم خود شرکت‌ها و بانک‌های اروپایی را از پیروی از قوانین کشوری ثالث منع کند. وقتی بحران‌ها و درگیری‌های سیاسی در زمین اقتصاد صورت می‌گیرند، اینستکس می‌تواند یک محک برای رهایی از این نظام مالی باشد که دستمایه سیاست خارجی یک‌جانبه‌گرا قرار می‌گیرد. اینستکس در صورتی که حالا جواب بدهد، می‌تواند بعدها برای دور زدن سایر تحریم‌های آمریکا مانند تحریم‌های روسیه هم مورد استفاده قرار بگیرد.
مرکز تسویه وجوه
اینستکس قرار است مثل یک مرکز تسویه وجوه عمل کند و از طریق آن واردکنندگان ایرانی و اروپایی بدهی خود را در همان منطقه اقتصادی خود با صادرکنندگان تسویه کنند بدون اینکه پولی بین ایران و اروپا رد و بدل شود. برای همین سه کشور اروپایی این سازوکار ویژه را به‌عنوان یک شرکت ثبت کرده‌اند و نه یک بانک. چون قرار نیست از طریق آن مبادلات مالی‌ای بین ایران و اروپا انجام بگیرد. این گونه اروپا امیدوار است تحریم‌های ثانویه آمریکا را دور بزند. اینستکس قرار است به کمک ساختار قرینه خود در ایران که «سازوکار ویژه تجارت و تامین مالی» (ساتما) نام دارد، این ساختار را سازماندهی کند. چنین ساختار پیچیده‌ای یک نظام آلترناتیو برای نظام مالی وابسته به دلار است. یا به قول واشنگتن پست، «اولین گام یک معماری نوین مستقل از دلار آمریکا». برای همین مقایسه آن با سیستم نفت در برابر غذا که در عراق در دهه ۹۰ صورت می‌گرفت، از اساس اشتباه است و ارتباطی به آن ندارد.
محدودیت‌های جغرافیایی و بخشی
برای اینکه این مرکز تسویه وجوه کار کند، باید در دو طرف تراز تجاری وجود داشته باشد. همین مساله کار اینستکس را با توجه به اینکه اروپایی‌ها گفته‌اند این سازوکار در آغاز تنها در اروپا و فقط محدود به کالاهای غیرتحریمی و بشردوستانه مثل دارو و غذا و تجهیزات پزشکی خواهد بود، دشوار کرده است. در سال ۲۰۱۷ که مبادلات تجاری ایران و اروپا در کل حدود ۲۰ میلیارد یورو بود، این کالاها ۱۵ درصد صادرات اروپا و تنها ۵ درصد صادرات ایران را تشکیل می‌داد. اروپایی‌ها در حال بررسی گزینه‌های مختلف برای حل این مشکل‌اند. در واقع تنها راه حل این مشکل برداشتن این محدودیت‌های جغرافیایی و اضافه کردن کشورهای ثالث به آن و همین طور اضافه کردن سایر بخش‌های صنعتی به آن است. در مرحله اول قرار است سایر کشورهای عضو اتحادیه اروپا به آن اضافه شوند. بنا بر گزارش‌ها، کشورهایی مثل اسلوونی، اتریش و هلند اعلام آمادگی کرده‌اند تا به اینستکس بپیوندند. این کار مراحل حقوقی زمانبری دارد. مرحله بعدی اضافه شدن کشورهایی ثالث مثل چین، ترکیه و روسیه است. هنوز مشخص نیست این کشورها کی می‌توانند به اینستکس ملحق شوند.
راحت‌ترین کار برای برقرار کردن تراز در این سازوکار واردات نفت از ایران است. ۹۰ درصد واردات اروپا از ایران در سال ۲۰۱۷ نفت و محصولات نفتی بوده است. اما از آنجا که هیچ کشوری برای واردات نفت از ایران دیگر از آمریکا معافیت ندارد و هیچ شرکت انرژی اروپایی هم نمی‌تواند به خود اجازه بدهد که تحریم‌های آمریکا را نقض کند، اضافه شدن نفت به اینستکس بسیار دشوار شده است. پیش‌فروش نفت به اروپا و بستن قراردادهای آتی برای اینستکس از دیگر گزینه‌هایی است که اروپا در حال بررسی آنها است. هر کدام از این راه‌حل‌ها، چالش‌های مالی و حقوقی خاص خود را دارد و ممکن است اینستکس را در برابر تحریم‌های آمریکا آسیب‌پذیر کند. برای همین پیاده‌سازی آن زمان‌بر است.
اصلاحات مالی و ارز تک نرخی
گسترش اینستکس به سایر کشورها و بخش‌ها مستلزم انجام اصلاحات مالی در ایران نیز است. به‌طور خاص، تصویب دو لایحه پیوستن ایران به کنوانسیون‌های مقابله با پولشویی و تامین مالی تروریسم و اجرای مقررات مدنظر گروه ویژه اقدام مالی FATF. خروج ایران از لیست سیاه اف‌ای‌تی‌اف نه تنها کار اینستکس بلکه حتی کار بانک‌های اروپایی را برای کار کردن با ایران راحت‌تر می‌کند. یک مانع دیگر نظام ارزی چندنرخی ایران است که کار تسویه از طریق این سازوکار را با پیچیدگی‌هایی مواجه می‌کند. تک‌نرخی کردن ارز می‌تواند به کارآمدی اینستکس کمک زیادی کند. ایجاد فضای کسب‌وکار ساده و شفاف و مطابق با مقررات (compliant) برای اینستکس است که شرکت‌های اروپایی را به استفاده از آن ترغیب می‌کند.
راه طولانی اروپا
اروپایی‌ها نگران این هستند که تا چند سال دیگر جهان با آمریکا و چین به‌عنوان دو ابرقدرت، تنها تحت سلطه و نفوذ «گروه دو» (جی۲) خواهد بود که آنها در آن حرفی برای گفتن ندارند. برای حفظ استقلال، تبدیل جی۲ به جی۳ و عرض اندام در برابر چین و به‌خصوص آمریکا، اروپا باید یک بازار سرمایه قوی و مستقل داشته باشد. بانک‌های اروپایی هم باید بتوانند خارج از نظام مالی آمریکا، تامین مالی سرمایه خود را انجام دهند. این راه بسیار طولانی است. سازوکار اینستکس می‌تواند اولین قدم در این راه باشد. حتی با یک نام دشوار و دست‌وپاگیر.
ارسال نظر